Nga Sado Dollaku
“Historia shkruhet nga fituesit. Legjendat sajohen nga masat. Shkrimtarët fantazojnë. Vetëm vdekja është e sigurt.”
― Danilo Kiš, Enciklopedia e të Vdekurve
Paralajmërimi i Danilo Kiš “vetëm vdekja është e sigurt” gjen jehonë me seriozitet të veçantë ndërsa vijat e përçarjes globale thellohen. Për Ballkanin, një rajon të njohur ngushtë me pasojat afatgjata të historisë, çështja e rolit tonë në të ardhmen që po shpaloset nuk është akademike – është jetike.
Përshkallëzimi i fundit i retorikës midis fuqive të mëdha globale, së bashku me diskutimet evropiane rreth autonomisë strategjike, po krijon një ndjesi shqetësuese déjà vu. A po shkon bota drejt një konflikti më të gjerë, një konflikti që shkon përtej tarifave? Optimizmi që lulëzoi për një kohë të shkurtër pas Luftës së Ftohtë tani është zbehur, një ndjenjë shumë e njohur në Ballkan, ku e kaluara shpesh ndihet më pak si një epokë e kaluar dhe më shumë si një shoqëruese e përhershme.
Parandjenjat e shkrimtarit ulqinakan Andrej Nikolaidis të shprehura në artikullin e tij ” Do të ketë luftë, thonë të gjithë… !” këtu gjejnë tokë pjellore, dhe fjalët e tij i bëjnë jehonë nuancave të zymta të përvojës sonë kolektive. Nikolaidis artikulon në mënyrë brilante paradoksin e Ballkanit, një rajon ku koha duket se shtrembërohet dhe padrejtësitë historike hedhin vazhdimisht hije të gjata mbi të tashmen.
Kjo tendencë drejt përsëritjes së vazhdueshme të traumave historike, siç është identifikuar nga psikoanalisti Sigmund Freud, ndihet jashtëzakonisht e rëndësishme. Kur Ajnshtajni dhe Freud korresponduan në vitin 1932, duke menduar për rrënjët e luftës, pyetja e tyre qendrore, “Pse luftë?”, mbeti pa përgjigje. Koncepti i Freudit për impulset binjake të njerëzimit – Erosi, shtysa për t’u lidhur dhe për të jetuar, dhe Thanatosi, prirja për të shkatërruar – luan gjallërisht në rajonin tonë. Thanatosi ushqen armiqësitë e lashta dhe rrëfimet nacionaliste, ndërsa Erosi manifestohet në qëndrueshmërinë e qetë të njerëzve të zakonshëm dhe fuqinë unifikuese të themeleve të përbashkëta kulturore, të tilla si orkestrimet e gjalla por komplekse të Goran Bregović dhe Orkestrës së tij të Dasmave dhe Funeraleve.
Ajnshtajni dikur e kishte mbështetur besimin e tij te organet institucionale dhe ndërkombëtare, ashtu siç disa tani e kanë mbështetur besimin e tyre te BE-ja ose OKB-ja. Megjithatë, skepticizmi i natyrshëm i Frojdit shërben si një kujtesë thelbësore: kornizat, pavarësisht sa të mira janë, dështojnë pa lidhje të vërtetë njerëzore dhe investim emocional. Për Ballkanin, shembja e “gardheve” mendore dhe politike që na ndajnë kërkon më shumë sesa marrëveshje të nënshkruara; kërkon një njohje të thellë të fateve tona të ndërthurura, një temë e shprehur fuqishëm në muzikë si “Tre Letra nga Sarajeva” ose në vargjet e Tin Ujeviç, të cilat ilustrojnë se si dobësitë tona të përbashkëta mund të na bashkojnë ose të na ndajnë më tej.
“Është e tmerrshme ta thuash këtë në veshin e arrogancës,
por shumë me fat për fat të dëshpëruar,
se të gjithë jemi njësoj në ligësi dhe gëzim,
dhe se barra e fatit qëndron mbi supet tona.”
“Tani shoh vetëm realitetin: kufijtë e trupit tim janë gjithashtu kufijtë e shpirtit tim”, na thotë Sidran gjatë shëtitjes sonë. Njeriu mund të jetë masa e të gjitha gjërave, por vetëm një masë e kufizuar. Dhe në momente krize të thellë, edhe më të vendosurit mund të shohin parimet e tyre të përkulen nën barrën e mbijetesës. Dhe këtu Kiš na kujton se, ndërsa vdekshmëria është e dhënë, narrativa e historisë sonë nuk është e paracaktuar. Ndarjet që dëmtojnë peizazhin tonë, si fjalë për fjalë ashtu edhe metaforike, shpesh shkaktohen nga ata që përfitojnë nga mosmarrëveshja. Forca e vërtetë qëndron në vënien në pikëpyetje të këtyre narrativave të imponuara, në guximin për të pyetur veten: “Po sikur të kishim zgjedhur një rrugë tjetër?”
Frojdi argumentoi se qytetërimi përparon kur energjitë shkatërruese kanalizohen në kreativitet, arsye dhe art. Fqinjët e Ballkanit mund ta përkthenin këtë në një refuzim të vetëdijshëm të të menduarit të thjeshtë “ne kundër atyre” dhe një pranim të kompleksitetit dhe nuancës. Vetë Enciklopedia e të Vdekurve e Kishit shërben si dëshmi se tradita nuk ka nevojë të jetë një kafaz; ne zotërojmë fuqinë për të riinterpretuar dhe riformësuar historitë tona.
Pra: “Ku të shkojmë më pas, kushëri”? Frojdi nuk ofron zgjidhje të lehta, as plane utopike, por ai bën thirrje për kultivimin e vetëdijshëm të Erosit – përmes edukimit që nxit mendimin kritik, përmes shkëmbimit kulturor që kapërcen ndarjet dhe përmes përforcimit të vazhdueshëm të arsyes mbi tërbimin reaksionar. Angazhimi në dialog, kërkimi i mirëkuptimit, nuk është shenjë dobësie, por një zgjedhje strategjike për mbijetesë dhe progres. Historitë tona të ndërthurura evropiane, shekujt e migrimit, perandoritë dhe përvojat e përbashkëta, ofrojnë një model për një unitet më elastik se çdo kufi i imponuar.
Po, pesha e së kaluarës është e prekshme në qytetet e lashta prej guri, si Ulqini im i lindjes, dhe në rrëfimet e qeta të dramave familjare. Por metafora e Frojdit për “mullinjtë që bluajnë ngadalë” ofron gjithashtu një masë shprese: progresi, megjithëse shpesh gradual, është i mundur. Ndërsa pasiguritë globale rriten, imperativi ynë duhet të jetë të ushqejmë lidhjet, jo të ngremë barriera të reja. Rënia e Murit të Berlinit nuk e zhduku impulsin njerëzor për të krijuar vija të reja ndarëse. Duke mbajtur plagët e viteve 1990, kujtesa jonë kolektive le të na udhëheqë në një kurs më konstruktiv. Kiš kishte të drejtë: vdekja është e vetmja e pashmangshme. Por në hapësirën jetësore dhe të kontestuar midis momentit të tanishëm dhe asaj pike fundore, na takon neve të formësojmë rrëfimin. Le të jetë kontributi ynë një sfidë e qartë – jo sfidë ndaj të tjerëve, por një qëndrim i vendosur kundër cikleve shkatërruese që janë përpjekur të na përcaktojnë për një kohë shumë të gja
