Ilustrim
Nga Hajrullah Hajdari
Siç dihet, fshatrat buzë Liqenit të Shkodrës, nga Shkodra deri në Vraninë, apo nga Hani i Hotit deri në Planicë, kanë qenë dhe janë të banuar kryesisht me shqiptarë, çka nënkupton se pjesa më e madhe e shfrytëzuesve të liqenit që nga koha e Ilirisë e deri më sot kanë qenë shqiptarët. Megjithate, historiografia shqiptare kësaj çështje më rëndësi për jetën e banorëve të këtyre zonave nuk i ka kushtuar kujdes të duhur. Për lundrimin apo historikun e lundrimit në Liqenin e Shkodrës kemi shumë pak punime apo studime të mirëfillta nga studiuesit shqiptar.Madje, edhe në ato punime të pakta, për pjesën e liqenit që i takon Malit të Zi, përdorin terminologjinë sllave. Kështu përshembull “Gazeta Telegraf” në rubrikën “kulturë” më 20 qërshor 2017, autori duke folur për formën, madhësinë dhe thellësinë e liqenit shpjegon se “pasi nuk disponojmë me literaturë të autorëve shqiptarë, emrat e ishujve e gadishujve do t’i shkruajmë në gjuhën sllave”!
Ndërkaq, historiografia malazeze lundrimit në Liqenin e Shkodrës i ka kushtuar kujdes të veçantë dhe janë publikuar shumë punime shkencore për tërë sipërfaqën e liqenit, pa marrë parasysh se ai takon Malit të Zi apo Shqipërisë!
- Lundrimi para Kongresit të Berlinit
Lundrimi në liqenin e Shkodrës është i vjetër sa edhe sa vet liqeni. Ilirët, si banorë të parë të zonave përrreth e rrotul liqenit, lundronin nëpër Liqenin e Shkodrës me mjetet primitive lundruese të kohës. Mbreti ilir Genci për lundrim kishte përdorur mjetet e quajtura “lembe”. Edhe Balshajt, me galijet e tyre që i blenin në Venedik apo Raguzë, një kohë të gjatë kanë lundruar nëpër këtë liqen, por nuk ka pasur transport të organizuar. Gjatë sundimit të Republikës së Venedikut në këto troje, po ashtu nuk ka pasur transport të organizuar të njerëzve dhe mallrave. Pas rënjes së shtetit të Zetës (1499) liqeni dhe shfrytëzimi i tij kaloi në duar të Perandorisë Osmane. Perandoria Osmane, pothuajse liqenin e përdornin për qëllimet ushtarake e shumë pak për nevojat e transportit për nevojat e banorëve.Në këtë kohë lundrimi për banorët ishte i vështirësuar dhe i rrezikshëm ngase malazezet vazhdimisht sulmonin avulloret turke që qarkullonin nëpër liqen. Për shkak të sulmeve të shpeshta të malazezëve, në anën e Shestanit dhe Krajës, buzë liqenit u ndërtuan kulla mbrojtëse, në të cilat ditë e natë jepej kujdestari. Kullat u ndërtuan në vaun e Gjuraçit, Muriqit, Muçilukës, Boboshtit, Sjerçit, vanit të Fikut, Shitarit, Arbneshit dhe Skjes.
Kushtet normale për shfrytëzimin e liqenin për nevojat ekonomike të banoreve u krijuan me nënshkrimin e marrëveshje për armëpushim në mes Malit të Zi dhe Turqisë në vitin 1862. Pavle Rovinski konstaton se lundrat që princi Nikolla u kishte blerë 11 vëllazërive të Ceklinjanëve, shërbenin për transportin e mallrave në relacionin Rijeka -Shkodër, Sinjac-Shkodër dhe Planicë-Shkodër, pasi Shkodra ishte qendra kryesore tregtare e Shqipërisë Veriore dhe Malit të Zi. Ky lloj lundrimi ishte i vështirë dhe merrte shumë kohë pasi lundrat lëvizin me rrema. Megjithate, pasi nevoja për shërbimin postar ishte e madhe, një lundër malazeze gjatë vitit 1863, çdo të shtundë kryente shërbimin postar dhe transportin e mallrave nga Shkodra për Rijeka nga se i gjithë furnizimi i familjes princore bëhej në Shkodër.Me paraqitjen e avullorëve (anije me avull) u krijuan kushtet për zhvillimin e transportit për qëllime ekonomike. Konsulli malazez në Shkodër, P.Pejoviq, më 25 janar 1871, i dërgon princit Nikolla kushtet dhe tarifat e një vaporri që do të vinte njëherë në javë në Rijekë, por pa përmendur emrin e anijes. Më 19 shkurt 1872, gazeta “Crnogorac” nr.7, shkruan se një “vaporr” turk kishte operuar në Liqenin e Shkodrës. Ky “vaporr” mund të ishte anija e parë që për qëllime ekonomike lundronte në liqenin e Shkodrës. Tani më turqit posedonin disa avullore si “Bojana” (1858), “Ishkodrah” dhe “Podgorizza”.
Ndërkaq, banorët e Krajës dhe Shirokës mjetet lundruese, lundrat dhe sulet, i përdornin pothuajse pa pengesa sepse jeta dhe ekonomia e tyre ishte e lidhur kryesisht me Shkodrën e jo me Cetinën.
- Lundrimi pas Kongresit të Berlinit
Në Kongresin e Berlinit.1878, Mali i Zi fitoi të drejtën e lundrimit në Liqenin e Shkodrës dhe Lumit Buna si dhe daljes në detin Adriatik. Liqeni i Shkodrës ishte më rëndësi jetike për Malin e Zi, sepse Shkodra ishe qendra kryesore për furnizimin e malazezëve me artikuj ushqimorë dhe industrialë. Nga ana tjetër, si në Shkodër po ashtu edhe në Cetinë ishin të vëndosura përfaqësitë diplomatike të shumë shteteve sidomos të Fuqive të Mëdha Evropiane. Nisur nga kjo, pa pritur shumë, Mali i Zi filloi organizimin e lundrimit të organizuar në mes të Shkodrës dhe Rijekës .
Anija (avullorja) e parë që nisi lundrimin në mes Shkodrës dhe Rijekës ishe “Slavljanin” e cila fillimisht bënte bartjen e postës diplomatike si dhe të delegaacioneve sidomos të anëtarëve të Komisionit për vëndosjen e kufijëve në mes Malit të Zi dhe Shqiperisë. Kjo avullore punoi deri në vitin 1885 kur Mali i Zi bleu në Venedik avulloren “Žabljak” ex “Eraclea” e cila arriti në Rijekë më 8 nëntor 1885. Më 10 nëntor 1885 kjo avullore nisi qarkullimin e parë të rregulltë të njerëzve dhe mallrave në Liqenin e Shkodrës. Sipas orari kjo anije qarkullonte dy herë në javë në relacionin Rijekë -Vir Pazar-Planicë-Shkodër (bante postën) ndërsa njëherë në javë në relacionin Rijekë-Vir Pazar-Planicë. Kjo avullore punoi deri në vitin 1889. Në vitin 1886, në Angli u ble avullorja “Danica” e cila arriti në Tivar më 22 korrik 1886. Në vitin 1887 kjo avullore zëvëndësoi avulloren “Žabljak” po në të njëjtin relacion, të dielën dhe të mërkurën Shkodër –Rijekë dhe çdo të martë dhe të shtunë Rijekë-Shkodër. Për herë të parë anijet e udhëtarëve ndalojnë edhe në Sjerç-Krajë. Sipas orarit të nëntorit të vitit 1886, nisja nga Sjerçi, të dielen ishte në 13,45, të martën 14,45, të mërkurën 11,45, të shtundën në ora 14,45 ndërsa arrinte në Sjerç të dielën në 11,30, të martën në 14,15, të mërkurën 11,30 dhe të shtunën në 14,15. Sipas orarit të udhëtimit, udhëtimi nga Shkodra deri në Sjerç zgjaste plot 3 orë e 30 minuta ndërsa deri në Viri 4 orë e 15 minuta. Avullorja “Danica” lundroi në Liqenin e Shkodrës deri në vitin 1918 kur ushtria austro-hungareze e fundosi në afërsi të Vir Pazarit.
Nga viti 1902-1905 lundrimi në Liqenin e Shkodrës organizohet nga shoqata “The Anglo-Montenegrin trading company LTD” me seli në Podgoricë. Për lundrim në Liqenin e Shkodrës kjo shoqatë përdori anijet “Danica”, “Undine”, “Lastavica” “Obod” dhe “Galeb”. Duhet përmendur se anijet “Lastavica” dhe “Obod” u blen nga Drejtoria e Përgjithshme e Postës Malazeze, sepse “Danica” shpeshherë prishej dhe transportimi i postës ishte i parregullt. Para se të likuidohej kjo shoqatë për lundrim përdori anijet e marra me qira “Principe di Piemonte”, “Mafalda” dhe “Jolanda”. Ndërkaq, prej vitit 1905-1916 lundrimin në Liqenin e Shkodrës e organizoi firma italiane “ Compagnia di Antivari” (Shoqëria e Tivarit). Lundrimi me anijet e kësaj shoqërie “Antivari”, “Danica”, “Drin”, “Nettuno”, “Obod”, “Vranjina”, “Vir” dhe “Oka” bëhej në relacionin Rijekë-Vir-Pazar dhe Vir Pazar-Planicë-Shkodër, por këto avullore më nuk ndalonin në Sjerç-Krajë. Gjatë luftrave ballkanike komunikacioni ujor në Liqenin e Shkodrës u ndërpre. Ndërkaq, gjatë viti 1916-1918, Mali i Zi u okupua nga Austro-Hungaria, e cila i konfiskoi të gjitha anijet që lundronin në liqenin e Shkodrës dhe i përdorte për qëllimet e veta. Pas tërheqjes ushtria austro-hungareze të gjitha anijet që lundronin në Liqenin e Shkodrës i fundosi apo i shkatrroi.
Lundrimin në Liqenin e Shkodrës gjatë viteve 1918-1920 e organizuan francezët me anijet e mbetura të shoqërisë “Shoqëria e Tivarit”, pasi së bashku me italianët për këto vite e mbajtën të okupuar Lliqenin e Shkodrës. Në këtë periudhë kohore anijet që lundronin në relacionin Shkodër – Rijekë dhe anasjelltas ndalonin edhe në Sjerç-Krajë.
Lundrimin në liqenin e Shkodrës nga viti 1920-1923 e organizoi marina ushtarake e Mbretërisë SKS-së, ndërsa nga viti 1923-1925 lundrimi bëhëj me anijet “Soko” dhe “Vila” të pronarit Petar Lekiqit nga Vir Pazari. Por këto dy anije të vogla nuk i plotësonin nevojat e transportit në linjen Shkodër-Rijeka Crnojeviq kështu që autoritetet portale e ndaluan lundrimin në këtë relacion.
Në vitin 1922 në Cetinë, Banka Serbo-Shqiptare themelon shoqërinë “Lundrimi Adriatik-Shkodër” me seli në Lipovik. Ka disponuar me avulloret “Zeta” (ex Liqeni),”Skenderbeg” dhe “Bojana” (ex Shkodra) dhe anijet motorike “Rumija” dhe “Soko”. Këto anije nga viti 1922-1928 qarkullonin për çdo ditë në relacionin Rijeka Crnojeviq-Vir Pazar-Planicë-Ostros (Sjerç)-Shkodër dhe anasjelltas. Pra përsëri anijet ndalojnë në Krajë. Në vitin 1928 e tërë pasuria e kësaj shoqërie blehet nga Sh.A. “Boka” nga Kotorri e cila vazhdon të mbante lundrimin në relacionin Rijeka Crnojeviq-Shkodër me dy ndalesa në Krajë, Ostros (sigurisht Sjerç) dhe Skje.
Në vitin 1934, SH.A.”Boka” shndërrohet në Sh.A. “Zetska Plovidba”. Për lundrim në Liqenin e Shkodrës përdorte anijet “Zeta”, Skenderbeg”, “Soko”, “Rumija”, “Budva” dhe dy lundra motorike “Sveti Nikola” dhe “Sveti Djordje”. Për çdo ditë dy anije bënin transportimin e pasagjerëve ndërsa lundrat bënin transportimin e mallrave.
Në periudhën 1941-1945, në liqen nuk ka pasur komunikacion të rregullt të njerëzëve dhe mallrave.Nga viti 1945-1948 komunikacioni në Liqeninn e Shkodrës është zhvilluar në të njëjtat linje si edhe më parë, por për shkaqe politike në vitin 1948 ndërpritet linja Rijeka- Crnojeviq-Shkodër kështu që stacioni fundit ishte Skjeja. Në vitin 1947 në Liqenin e Shkodrës lundrojnë anijet e sipërmarrjes “Lovqen” e cila dispononte me anijet “Grahovac”, “Mogren” dhe “Jeremija”. Sipas Svetozar Razhnatoviqit, në Krajë ndërtohen edhe dy mole: Muriq dhe Ostros, kështu që në Krajë anijet ndalojnë në Muriq, Sjerç, Ostros dhe Skje. Në vitin 1957 themelohet sipërmarrja “Galeb” me seli në Rijeka Crnojeviq. Kjo sipërmarrje vazhdon lundrimin me të njëjtat anije deri në vitin 1960 kur flotës së saj i shton edhe anijet “Vir Pazar” dhe “Rijeka Crnojeviq” dhe kështu kushtet e udhëtimit përmirësohen dukshëm.
Më ndërtimin e hekurudhës dhe rrugës automobilistike Tivar-Podgoricë filloi të zvoglohet numri i udhtarëve dhe sasisë se mallrave, kështu që së pari u ndërpre linja Vir Pazar-Planicë, por se shpejti edhe linja Rijeka Crnojeviq-Skje. Ndërmarrja “Galeb” në vitin 181 shkoi në likuidim dhe të gjitha mjetet lundruese iu dhanë sipërmarrjes së peshkimit “Ribarstvo” në Rijeka Crnojeviq.
Me likuidimin e sipërmarrjes “Galeb”, pas 96 viteve ndërpritet linja e rregullt e transportimit të njërëzve dhe mallrave në Liqenin e Shkodrës.
Ndërprerja e transportimit të njerëzve dhe mallrave në Liqenin e Shkodrës pati ndikim negativ në jetën e banorëve të Krajës, veçanërisht të banorëve që jetonin buzë këtij liqeni. Kushtet e jetës u vështirësuan dukshëm sepse as komunikacioni rrugor nuk ishte i organizuar. Ndërprerja e lundrimit të organizuar në Liqenin e Shkodrës ndikoi dukshëm në boshatisjen e Krajës dhe emigrimin në vëndet për rreth (Ulqin e Tivar) e veçanërisht në vendet tjera të Evropës, Amerikës por edhe të Australisë.
