Intervistoi: Ismail SINANI
Elvis Hoxha ka studiuar në Universitetin Paris VIII, ku ka bërë gjithashtu edhe studimet pasuniversitare në filozofi, me pas ka qenë ligjërues në atë universitet. Prej vitit 2005 ai jep mësim ne Universitetin e Tiranes dhe Akademinë “Marubi”.
Në këtë intervistë ekskluzive për Shenjën, me terma filozofikë, bën zbërthimin e gatishmërisë së shqiptarëve për të ndërtuar shtet, flet si militant i vullnetit, bën interpretimin e diktaturës dhe të gjendjes aktuale shqiptare në lidhje me perceptimin e shtetit, flet për integrimin vs bashkimit kombëtar, por edhe për gjendjen në të cilën sot gjenden shqiptarët e Maqedonisë. Ndër të paktët shqiptarë të kohës sonë, ai me gjuhë krejt të veçantë bën edhe interpretimin e vizitës së Ramës në Beograd dhe nuk ngurron të flasë edhe për çështje të tjera shqiptare.
SHENJA: Si i shihni shqiptarët sot në shekullin 21 dhe a mund të thuhet se gjendemi në determinizmin historik të një shekulli më parë?
Elvis HOXHA: Po përgjigjem jo në cilësinë e historianit, por disi në cilësinë e militantit të vullnetit. Determinizmi është një kategori gjendjeje që, duke kaluar nga subjekti individual tek ai kolektiv, e ul aftësinë e vet për të qenë krijues ndërgjegje. Determinizmi vlerëson pra para së gjithash mungesën e një subjekti. Të jesh i determinuar historikisht, sipas historisë së një shekulli, do të thotë se në atë shekull dhe më parë nuk ke punuar mirë në lidhje me subjektin tënd. Pra më shumë se të krijojmë premisën e determinizmit historik, le të flasim për mospërcaktim kolektiv tonin. Edhe sot përcaktimin tonë ne e gjejmë në përkatësi të huaja, tëhuajësuese, ashtu si dikur vlera qëndronte në faktin se punonim për përcaktimin e pavarësisë së të tjerëve, grekëve apo serbëve. Për të dhënë një përgjigje: nëse ndjehemi shqiptarë dhe artikulojmë diçka nën këtë emër, jemi determinues. Sot fuqitë e mëdha janë më të shumta dhe gjeopolitika më agresive. Determinizmi ynë duhet të jetë më i lartë. Ai punohet ditë për ditë dhe e përcakton masën e subjektivitetit tonë ndërkombëtar. Sot disponojmë dy skajet e determinues/i determinuar. Ekziston një lëvizje politike si Vetëvendosje!, por edhe një politikë institucionale thellësisht e korruptuar.
SHENJA: Nëse shprehemi me fjalorin e Hysamedin Ferajt, a janë shqiptarët e sotëm shqiptarë në kuptimin sociologjik të fjalës apo ende në disa pore kanë ngelur ilirë?
Elvis HOXHA: Feraj na hedh në zonat e një fataliteti: fatalitetit të subjektit. Vendos një emër mbi këtë subjekt, pa thënë shprehimisht se ku luan raporti i fatalitetit dhe subjektit. Nëse ilir do të thotë i lirë prej detyrës së vullnetit ose subjektivitetit, atëherë Feraj ka të drejtë. Fakti që historia nuk është bërë pyetje për ne, do të thotë se secili prej nesh ndjehet i lirë, i çliruar prej përgjegjësisë së shprehjes historike, pra lexohet si ilir në histori. Në të kundërtën, nëse duam t’i lexojmë ilirët si njerëz të lirisë, atëherë duhet të gjejmë në trashëgiminë dhe pedagogjinë aktuale një thelb politiciteti që na ngarkon që atëherë me peshën e një kumti, një kumt që nuk na lë më të jemi të lirë, por të mbetemi ilirë. Feraj përsëri ka të drejtë. Kjo tezë vlen kundër dyzimit idiotesk: jemi lindorë apo perëndimorë. Një dyzim prej brenge, që s’do t’i shkonte aspak Nietzsche-s. Shqiptari do të gjendej gjithnjë në dilemën e gomarit të Buridanit: pse nuk qe lindor kur ishte perëndimor dhe pse nuk qe perëndimor kur qe lindor. Edhe sot, intelektualë që i quajmë të ndritur, na shtyjnë në ngasjen të jemi diçka më pak se ç’mund të jemi, mjaft që të mos jemi ne.
SHENJA: Shqipëria në raport me shqiptarët jashtë kufijve të saj politikë ka pasur marrëdhënie herë intensive, herë të heshtura e herë-herë edhe armiqësore, siç është rasti me periudhën e (dhe pas) Luftës së Dytë Botërore, kur Enver Hoxha “vëllazërohet” me serbët. Ju, si njohës i mirë i këtyre zhvillimeve, si e komentoni këto ecejake me amplituda të ndryshme?
Elvis HOXHA: Mund të themi shkurt se sjellja e PKSH-së ishte një krim historik e kombëtar. Por, mund ta deklarojmë disi ndryshe: vëllazërimi me serbët e hodhi një pjesë të mirë të popullit shqiptar në mërgim. Hodhi në gjendje mërgimi një popull të tërë, madje brenda një shteti artificial që donte t’ia shuante ekzistencën autoktonit. Le ta ndjejmë mirë konfliktin e vetvetishëm mes artificialit dhe autoktonit. Vëllazërimi me serbët përligji akoma më shumë një shtet artificial duke rënuar një lëndë autoktone. Po nisem pra nga paradigma sipas së cilës në botë ka vetëm dy klasa: shtetas dhe mërgimtarë, një tezë që i përafrohet disi Arendt-it. Për të mos rithënë tezën e njohur të tradhtisë, le të flasim për një faj historik strukturor të prodhuar nga Enver Hoxha dhe miqtë e tij në shkallë Ballkani. Po flas pra për mërgatën, sepse në këtë status u hodh e gjithë Kosova pas Luftës së Dytë. Popullsia e saj u kthye në minimumet e aftësive shtetformuese. Normalisht, një shtet i së drejtës e nis standartizimin politik dhe ligjor të vetes me përkufizimin e së drejtës së mërgatës së vet. Aftësia e ulët shtetformuese përputhet me madhësinë e mërgatës politike dhe ekonomike. Po këtej mund të matet edhe e drejta ndërkombëtare në të cilën përfshihet shtetasi i tij kombëtar, kudo qoftë. Mendoj se jam në qendër të pyetjes suaj. Shtetin shqiptar të pasluftës, me një ngushtim të tillë ideologjik, vetëm gjuha zyrtare e bënte të njihej shqiptar. Ai nuk mund të shihte te mërgata, që e kish prodhuar ai vetë, veçse delokalizimin e pushtetit të vet, vektorin kombëtar të kërcënimit. Nuk ishte e shëndetshme për të asnjë lloj përmase politike e ardhur nga jashtë kufijve shtetërorë. Ishim brenda një ideologjie dhe joshqiptarie. Ideologjia u zbatua keq, në përmasat e taktikës së aleancave të domosdoshme. Kontingjenca dhe racionaliteti i një shteti të tillë shpinte tek aleanca me armiqtë e përbetuar të shqiptarisë. Ky ishte krimi i dytë në lidhje me subjektin: edhe kur u përcaktuam si subjekt, e ndjemë se duhej të falnim nga trupi. Nuk po e shtjelloj më tej, sepse shpresoj se ndihet edhe sot se politika shqiptare vuan reduktimin e trupave që përbëjnë popullin e saj të domosdoshëm.
Një arsye e dytë e lënies pas dore të shqiptarëve jashtë kufijve është mosasimilimi i tyre. Ky lloj mërgate është special, pasi është kjo mërgatë kaloi nëpër tërë stadet e përcaktimit të autonomisë dhe në të gjitha format e rezistencës, pasive dhe luftarake. Kosova diti të kalojë nga stadi i popullsisë mërgimtare në troje të veta, në hartimin e akteve të Republikës dhe pavarësisë. Nëse ne do të kishim historianë dhe politologë që e duan zanatin e tyre, sigurisht që do të kishim ditur të shtronim me kohë dallimin mes politiciteteve në Kosovë dhe në shtetin shqiptar. Në dobësinë e tyre, studiuesit tanë flasin për dallime kulturore. Cektësia e këtij qëndrimi është tragjike. Po të kishim qenë zotërues të mjeteve të historisë dhe shkencave politike, do të kishim kuptuar se shteti shqiptar, me themelimin negativ të mbetjes, ende nuk di të përcaktojë fatin e vet në lidhje me vonesën e vet të shqiptarisë. Ende nuk di të hartojë ligje dhe të përcaktojë administratë për t’u krahasuar sado pak me aktet e kushtetimit që kanë ndodhur në Kosovë. Politiciteti i shqiptarit duhet të jetë patriotizmi, kudo që të ndodhet ai. Nuk është i kotë dallimi i fatit mes VV-së në Shqipëri dhe LSI-së, e para lëvizje politike, e dyta pushtet punësimi. Nëse shihni indiferentizëm politik – padallim, pandjeshmëri politike – në shqiptarët e Shqipërisë, dijeni se është një i mësuar i gjatë me turpin dhe një harrim i institucionalizuar i këtij turpi. Në këtë linjë, sipas meje, nuk zgjon interes amplituda e marrëdhënieve mes shtetit shqiptar dhe elementit shqiptar. Shteti shqiptar nuk e ka pasur kurrë, që pas Luftës së Dytë, në dijen dhe aftësinë e vet, as elementin, as momentin shqiptar. Turpi dhe indiferenca e një kohe të gjatë mund të përputhen aq mirë sa nuk dallohet më fajtori nga gabuesi.
SHENJA: Për shkak të dallimeve të pushteteve në të cilat kanë kaluar, por edhe sistemet ideologjike, sot shqiptarët në Ballkan vërehet qartazi se kanë dallime mes vete. A janë këto këto vetëm dallime sipërfaqësore, që lehtë rrafshohen me pak angazhim apo tashmë punët kanë vajtur larg dhe dallimet mes nesh janë bërë gati të pariparueshme? Apo, ta shtyjmë edhe më tej, çfarë do të duhet të bëhej, që shqiptari të mund të kthehet në fillim të shek. 20?
Elvis HOXHA: Dallimet që vëmë re janë të prejardhura prej gjendjeve të shtetformimit. Shqiptarët kanë një fat, nëse duan ta vënë re: janë pjesëmarrës në gradë dhe natyra të ndryshme shtetformimi. Fati ynë i keq është se nuk i vëmë asnjë rëndësi këtij momenti. Kuadri i përgjithshëm është ai i ndarjes në linja që nuk prezantojnë asgjë. Shumësi partish, shumësi mediash, shumësi projektesh, shumësi universitetesh. Privatizimi i përgjithshëm – inflacioni – është identiteti ynë strukturor. Pra, në vend që të gjejmë dallime, le ta shohim këtë virtyt të përbashkët. Edhe në mërgatë, edhe në Mal të Zi, edhe në Maqedoni, edhe në Shqipëri, kudo ku shtetformimi ofrohet në gjendje të ndryshme, ne përgjigjemi njësoj, me shumësi qëndrimesh. Dhe këto qëndrime janë fiktive. Po ta mendojmë thjesht: e vërteta është një, gënjeshtrat janë të shumta. Duke mos iu referuar aktualitetit, pra virtytit shteformues dhe shkencitetit, politicitetit, filozofisë politike që i takon, ne bëjmë gjithçka të fshehim natyrën tonë private nën petkun e lirisë së mendimit. Nuk është se kemi shumë mendime mbi përfaqësimin shtetëror, mbi format e regjimeve. Padija në lidhet me përfaqësimin është burimi i shumësisë së privatizimeve. Nuk synojmë të ngremë insitucionin, por pretendojmë se ai mund të marrë forma gjithfarësoj. Në vend që të prodhojmë imunitetin e institucionit, ne sigurojmë imunitetin tonë brenda institucioneve. Ajo që na bashkon është se e shohim institucionin aq jetëgjatë sa jeta e një njeriu, dhe njeriun aq jetëgjatë sa shpresa e një institucioni. Përndryshe nuk do të kuptohej kjo dëshirë e pakufishme për grabitje të pasurive dhe të ardhmes në të gjitha trojet ku kolektivizohen shqiptarë.
Sa për fillimin e shekullit XX, për mua vlen e njëjta formulë, por me një faktor më tepër: shqiptari i ardhur me një shpresë dhe një formim tjetër nuk mund ta shpërndajë fjalën ndër shqiptarë, po si ai skllavi i Platonit që kur kthehet nga drita në errësirë, për të shpallur të vërtetën, bëhet objekt i talljes. Këtu qëndron forca jonë e mbijetesës, ne nuk shtatohemi, ose shtetohemi. Ne përshtatemi ose mbështetemi.
SHENJA: Sipas jush, rruga e unifikimit të politikës shqiptare shkon përmes Brukselit apo fillimisht përmes tri kryeqendrave: Tiranës, Prishtinës dhe Shkupit?
Elvis HOXHA: Këtu është thelbi. Asnjë perandori, sado e shprehur në njësinë e vet, nuk ka mundur të krijojë njësinë tonë, sepse ne nuk kemi punuar për një gjë të tillë. Imagjinoni ta bëjë Europa e Brukselit një Europë teknokratësh, që njohin shumë pak nga dinjitetiti i supozuar i historisë së Europës. Bashkimi i shqiptarëve do të ishte masa më dëftuese e cilësisë së bashkimit të Europës dhe jo e anasjellta. Shpirtrat e dobët pranojnë të kundërtën, pa kuptuar që militojnë kësisoj për një Europë pa vullnet. Një Europë e bërë nga teknokrat që mjaftohen me listë standardesh dhe nga popuj përtacë, që i zbatojnë disi këto standarde, po t’u kërkohet një gjë e tillë. Fiksioni i Europës është vërtetësi e kozmopolitit shqiptar që fsheh vogëlsinë e vet pas nominimit bosh evropian. Një shqiptar që nuk di të jetë shqiptar, që nuk ia mbërrin të jetë i tillë, si mund të shfaqet evropian brenda ditës nga po ky peizazh? Bota krijohet nga skaji ku je dhe jo duke parë nga skaji sikur të jesh nga qendra.
SHENJA: T’i kthehemi pak aktualitetit të sotëm. Vizita e kryeministrit Rama te një pjesë e madhe e shqiptarisë zgjoi ndjenja të një ngazëllimi të paparë. Si e gjykoni këtë vizitë dhe sidomos qasjen e Ramës në Beograd? A bëhet fjalë për folklorizëm politik për t’ia marrë primatin ish kryeministrit Berisha, për qasje evropiane – siç e arsyetoi ai vetë, apo vërtet kryeministri shqiptar vepron sipas pistave reale të politikës shqiptare?
Elvis HOXHA: Nuk më intereson vizita, por gjesti i fjalës. Rama nuk foli nga Brukseli abstrakt, por nga Gjermania konkrete. Kjo e bën fjalë me lëndë. Jam i sigurt se udhëheqës të trojeve shqiptare nuk janë ndjerë mirë atë ditë. Ju është sabotuar inercia dhe keqkuptimi që i mban në postet nga mund të shohin me fodullëk popullsitë shqiptare që pretendojnë se udhëheqin. Rama krijoi një standard të ri të shprehjes së interesave shqiptare. Nuk jam shumë partizan i retorikës dhe emfatikës së tepruar, por fakti është fakt: Rama e prodhoi një akt. Ama, është nga këta akte që kërkon në vazhdim inteligjencën dhe imagjinatën e substancës së shqiptarëve: prodhimin e institucioneve që e shfrytëzojnë me ndershmëri shpirtin dhe trupin disa milionësh. Rama prodhoi një verdikt që e vendos më së pari administratën e tij në një vonesë të pashoqe, po ashtu dhe opozitën. Ma lejoni një krahasim me luftën. Një shef i luftës nuk mund të thërrasë kollaj “Sulm” nëse ushtria e tij është shumë prapa. Lufta nuk bëhet vetëm kur ke ushtri. Ky është paradoksi i paqes. Sa për paqen e vërtetë, le t’ua lëmë ta bëjnë të mëdhenjve që kanë shpikur armët.
SHENJA: Kur e vështrojmë gjendjen në Kosovë, krijohet përshtypja se liderët politikë (me përjashtime) duket qartë se nuk e kanë hallin e ndërtimit të shtetit dhe as respektimin e Kushtetutës. Si e vlerësoni faktin se pikërisht më të thirrurit për pavarësinë e shtetit më të ri në botë të sillen me një qasje kaq joserioze në raport me ndërtimin e institucioneve të shtetit?
Elvis HOXHA: Më e vështira e njeriut është politika e paqes. Paqja nuk ka përkufizim të vetvetishëm. Paqja është diferenca, lufta është kundërtia. Janë dallime logjike që nuk bëjnë pjesë aspak në logjikën tonë formale dhe normale. Lufta dhe paqja nuk janë të kundërta, por diferente, të dallueshme. Të luash diferencën është më e vështirë se të luash paqen. Mendojeni kodin e luftës si paqe dhe kodin e paqes si luftë. Njerëzit që u shfaqën në institucionet e paqes menduan se është gjithkund kundërti. Ata nuk e dinin se lufta është gjendje e jashtëzakonshme e së drejtës, ndërsa paqja zhvillim i pandalshëm – skandaloz – i së drejtës. Ajo që e ju e quani tërësisht joserioze është se këta njerëz nuk kanë asnjë marrëdhënie mendimtare me të drejtën, por vetëm rudimentare me të. Për fat të keq, edhe kontrollet ndërkombëtare vijnë e punojnë të njëjtin kah: korrupsionin. Rasti i EULEX-it duhet të vërtetonte pohimet e VV-së këtu e vite përpara: një sovranitet që kontrollon një tjetër dëshmon pavërtetësinë e të dyve, deligjitimimin e tyre progresiv dhe reciprok.
SHENJA: Që nga kalimi në sistem shumëpartiak në Shqipëri është bërë traditë që opozita, qoftë ajo Partia Socialiste në të kaluarën, qoftë Partia Demokratike tani, në raport me shtetin të sillet si me diçka që është krejt e huaj. A mendoni që kjo lidhet me “gjenin politik” të shqiptarëve apo kultura demokratike te shqiptarët ende është në periudhën e “pas-revolucionit francez”?
Elvis HOXHA: Në një mënyrë ose në një tjetër fola për këtë: për paqen, për ndërtimin. Tek ne shteti është një i tretë i tepërt. Inflacioni i përgjithësuar nuk krijon subjekt, por individ. Kështu që na shfaqet një shtet i tepërt në përfaqësimin e vet dhe i pakët në burimet e tij poltike dhe ideore. Le të shtojmë edhe mendësinë sipas së cilës konceptimet ideologjike dhe politike janë në shërbim të jetës private dhe ja që e keni në dorë të gjithë të dhënën për tëhuajësimin e përhershëm. Duhet të drejtoheshim nga një kohësi e re për subjektin: e tashmja është publike, e shkuara është private, e ardhmja është absolute. Po të ndjejmë rrjedhojat e këtij tipi kohësie, e kuptojmë pse-në e metafizikës sonë politike në shekuj. Ne e kemi pretenduar gjithnjë të shkuarën absolute dhe nuk kemi ndërhyrë në të. Të tashmen e kemi quajtur partikulare, private, kohë të trupit, ndaj privatizojmë gjithçka. Nëse nuk bëjmë pjesë në qeverisje, shteti është gjë e huaj për ne, nuk kemi trup në të, jemi thjesht pa trup. Të ardhmen e kemi quajtur kohë publike, duke menduar për pasojë se ajo nuk është detyra jonë, por e brezave që do të vijnë. Kështu që çdo punë e luftë u përket atyre. Çdo akt ndërtimi është lënë për më vonë. Nëse duam që gjërat të rrjedhin ndryshe, duhet të mendojmë, pra, se e shkuara është private, e tashmja pubike dhe e ardhmja absolute.
Sa për pyetjen mbi revolucionin francez, nuk di të vendosem në ndonjë krahasim mes nesh dhe gjendjes sonë. Ai u parapri nga një Kontratë shoqërore, nga një revolucion teoriko-politiko që shihte sovranitetin e një populli në bazën e çdo arritjeje. Mesa di unë, ne nuk mendojmë në terma të tillë, por vetëm të ligjit që ndëshkon kë nuk mundet t’i shpëtojë ligjit. Ne kemi pra një kontratë policore dhe jo shoqërore. Duke qenë pra trup në të tashmen, shqiptarët formojnë qeveri dhe pushtet, por jo kushtetutë dhe shtet. Qeveria është tepri e shtetit, gjendje e jashtëzakonshme e tij. Mendoj se duhet të reflektojmë në këto terma. Trupi i shtetit është qeveria, por shpirti i tij është prania efektive e një populli në akt.
SHENJA: Shqiptarët e Maqedonisë ndonëse prej 23 vitesh numerikisht janë pjesë e ekzekutivit, ndërsa në terren, aty ku shijohet jeta reale, prezenca e tyre thuajse nuk vërehet aspak. Nëse e marrin parasysh se për rritjen e të drejtave të shqiptarëve në këtë shtet u zhvillua edhe një konflikt i armatosur, si e vlerësoni faktin që përfaqësuesit politikë shqiptarë assesi nuk po arrijnë të bëhet pjesë e vendimmarrjes? A është kjo si rezultat i shantazheve që ua bën Gruevski sot dhe Cërvenkovski dje apo kjo është pasojë e emancipimit të pamjaftueshëm intelektual, kulturor e politik?
Elvis HOXHA: Po e them thjesht: numerikisht shqiptarët nuk janë ekzekutivë në vetvete, por vetëm prezantohen në institucionet maqedone prej sekserëve – dy shefave të partive kryesore politike. Më falni nëse ju shqetësoj me këtë konstatim, por ju nuk keni përfaqësi ekzekutive të pranisë shqiptare, por vetëm sekserë të një malli që e japin me qera: lënda shqiptare.
SHENJA: Shqiptarët e Luginës së Preshevës dhe ato të Malit të Zi, gjithashtu duken konfuz në raport me veprimin politik kombëtar. Me një përqindje aq të vogël të shqiptarëve në ato vende, ato kanë themeluar gati pafund subjekte politike. Si e shihni këtë dukuri në këto troje shqiptare nga dimensioni i organizimit politik?
Elvis HOXHA: Pyetjet tuaja më shtyjnë drejt konstatimit regresiv të përfaqësimeve shqiptare. Por, sa më shumë konstatoj, aq më e dhimbshme bëhet të shprehem. Po e rezervoj përgjigjen e kësaj pyetjej për një herë tjetër. Një lloj respekti më mban të mos përgjigjem nga lehtësia e pozicionit tim si shtetas i të vetmit shtet shqiptar me sovranitet. I lejova vetes të konstatoja gradën e politicitetit shqiptarëve të Maqedonisë, sepse pritet me vetëdije dhe pa durim që ky grup të prodhojë vërtetësi politike të momentit shqiptar.
SHENJA: Nëse konsiderojmë se kemi mungesë vizioni afatgjatë për çështjen shqiptare në Ballkan, cila mendoni ju se duhej të ishte kauza e vërtetë e jona, një platformë rreth së cilës do të duhej t’i bashkërendonin aktivitetet e tyre të gjithë shqiptarët?
Elvis HOXHA: Të ndërtojmë institucione shprehëse të shqiptarëve pa kufij, institucione cilësorë, shprehëse të kushtetimit të një populli si shprehje e një diference në botë – universiteti – dhe institucione cilësorë të shprehjes së një populli në akte ndërtimi – puna e së drejtës, e së tashmes dhe e shpirtit. /shenja.mk/
