Në valët e historisë së Ulqinit, mes erës së kripës dhe zërit të dallgëve që përplasen në Portomilë, gjendet figura e jashtëzakonshme e Fazli Lazoja-Kapidanit – një emër që nuk i takon vetëm qytetit, por një epoke të tërë lëvizjeje, përparimi dhe vetëdijeje kombëtare. Sipas një postimi të këngëtarit dhe aktivistit të njohur Cani Lazoja, Fazliu nuk ishte thjesht një kapidan i anijeve me vela, por një ndër të parët që solli në Ulqin një anije me avull me 18 vagonë transporti – simbol i zhvillimit dhe lidhjes tregtare me brigjet italiane, shkruan Ulqini Online.
Anija e tij e famshme mbeti përgjithmonë në grykën e Gjeranës, pas një “pivadore” në vitin 1947, kur nuk mundi t’i përballojë më dallgët e kohës. Por misioni i saj kishte lënë tashmë gjurmë – ajo kishte transportuar mallra, thupra, miell e vaj për depot e vet në Brindizi, nga ku shpërndaheshin në Napoli dhe më gjerë. Dokumente familjare dëshmojnë se Fazliu kishte llogari bankare në Banca di Napoli, duke e lidhur fatin e Ulqinit me rrjedhat e mëdha ekonomike mesdhetare.
Por Lazoja nuk ishte vetëm një sipërmarrës me vizion. Në Merá, ai instaloi mullirin e parë modern për përpunimin e vajit të ullirit dhe një mulli për miell, të blerë në Bari nga familja italiane Corssetti – emër që edhe sot ruan trashëgiminë e ndërtimit të makinerive për përpunim të vajit. Me këtë, ai solli teknologjinë më moderne në një zonë ku përpunimi i produkteve bujqësore ishte ende art tradicional.
Në aspektin shoqëror e politik, Fazli Lazoja mbetet një figurë përbashkuese. Ai mobilizoi krerët e familjeve ulqinake në organizimin e parë politik të qytetit në fillim të shekullit XX, duke fituar krahas kandidatëve të mbretit në zgjedhjet vendore. Si këshilltar i Komunës nën qeverisjen e Cafo Begut, ai ishte zëri i Ulqinit në sfidat që qyteti përjetonte në periudha të vështira historike.
Në familjen e tij këndohej një këngë që ruan shpirtin e rezistencës lokale:
“Me opanka nuk merret Beledia” – një ironi e ashpër ndaj pushtetit të imponuar, e njëkohësisht një manifest për dinjitetin qytetar.
Emri i Fazliut përmendet edhe në këngët e Rilindjes Kombëtare, sidomos në çastet dramatike të dorëzimit të Ulqinit. Kënga që e përkujton atë i jep një dimension emocional dhe historik:
“Fazli Lazoja i hypi darisë:
Lamtumirë, po i thotë, Ilisë!
Amanet duganjët e shpinë,
Amanet, ty pa t’i la,
Zoti e din, a kthehmi ma!”
Ky amanet i lënë Ilisë, kjo lamtumirë e dhimbshme në prag të një ndarje territoriale, nuk është vetëm dëshmi e një përjetimi personal, por një dokument i shpirtit të një kohe ku atdheu nuk ishte thjesht vendbanim, por ideal.
Për shkak të përndjekjeve politike dhe qëndrimeve kombëtare, gjysma e familjes Lazoja u shpërngul në Durrës gjatë viteve 1878–1930, ndërsa pjesa tjetër emigroi në SHBA në vitet ’70, një pjesë jeton ende në Ulqin.
Fazli Lazoja-Kapidani mbetet një figurë që lidh të kaluarën me të ardhmen – një njeri që ndërtoi ura nga Ulqini në Brindizi, nga tradita në modernitet, nga kënga në histori.
