Nga Gjekë Gjonaj
Krahina e Trieshit përveçse është një vendbanim i hershëm malor me një thesar të pasur trashëgimor ka një traditë të veçantë edhe sa i përket krojeve publike, që rrezikojnë zhdukjen nga faqja e dheut.
Këto objekte kulturore me vlera të mëdha historike e kulturore gjinden në secilin fshat të Trieshit. Në këtë trevë ka 15 kroje publike dhe disa kroje familjare. Në fshatin Rudinë janë pesë kroje: Kroni i Lekashit, Gurra e Margilajve, Saranxha e Sërdanit, Gurra e Thanzës dhe Kroni i Llogzës mbi Malin Qyteza e Madhe. Në fshatin Nikmarash ndodhen dy kroje: Kroni i Nikmarashit dhe Kroni i Bështjerrës. Në katundin Muzheçk janë dy kroje: Kroni i Muzheçkut dhe Gurra e Muzheçkut. Në katundin Budzë është Kroni i Liqëthit. Në vendbanimin Bisaq ndodhet Kroni i Bisaqit. Në fshatin Stjepoh është Kroni i Stjepohit. Në fshatin Bëkaj është Kroni i Bëkajve, kurse në fshatin Poprat është Kroni i Popratës.
Krojet publike burimore në Triesh kanë ekzistuar mjaft herët. Por, nuk dihet saktësisht se kur janë ndërtuar ato pasi nuk ekzistojnë të dhëna të sakta e as shënime historike. Mendohet se janë qindravjeçar – shekullor. Vetëm në njërin prej tyre figuron data e ndërtimit. Ai është Kroni i Nikmarashit, i ndërtuar në qendër të fshatit me të njëjtin emër në vitin 1882. Krojet në Triesh janë ndërtuar me gur gëlqeror të gdhendur në madhësi të ndryshme. Ndërtuesit e tyre sipas gojëdhënave kanë qenë vetë trieshjanët. E përbashkëta e krojeve të Trieshit është thjeshtësia në realizim, pa pretendime në vështrim arkitektonik dhe shpesh edhe pa instalime shoqëruese të lidhura me funksione të tjera, por që në ndërtimin e tyre kane gjetur zbatim koncepte të qarta të natyrës teknike.
Jeta në Triesh pa kroje, gurra e saranxha ka qenë e pamundshme. Uji nga krojet dhe gurrat ka shërbyer për furnizim të banorëve dhe kalimtarëve me ujë të pijshëm, për nevoja higjenike dhe për ujitjen e bagëtive. Ky ujë flori, siç e quajtën gjeneratat e vjetra të Trieshit, ka qenë burimi kryesor i jetës. Krojet gjithmonë kanë qenë faktor vendimtar për ekzistencën e trieshjanëve. Ato kanë qenë edhe vendtakimi i banorëve dhe kalimtarëve të ndryshëm. Fshatarët në buzëmbrëmje pranë krojeve të tyre zhduknin lodhjen e ditës. Bisedonin dhe argëtoheshin derisa binte mbrëmja. Krojet veçmas gjallëronin nga zërat e grave dhe vajzave të cilat kur afrohej të perëndonte dielli në çdo fshat vinin të veshura e të stolisura me mbushë ujë me buljera në shpinë e kova në dorë. Kovat me ujë të ftohtë i merrnin në dorë dhe me to u jepnin për të pirë ujë atyre që takonin rrugës apo burrave të vjetër të cilët dilnin buzëmbrëmjeve në vende të caktuara në këto fshatra. Takimet dhe shoqërimet e burrave, djemve, grave dhe vajzave ishin mjaft të gëzuara. Banorët e sotëm, e më shumë ata të larguar veçanërisht për krojet e vjetra kane dashuri edhe si vende të rëndësishme takimi që zgjojnë kujtime, nostalgji dhe mall.
Të gjitha këto kroje, të cilat ishin një element i rëndësishëm i përditshmërisë së trieshjanëve, kanë mbetur edhe sot. Një numër i vogël i tyre është në funksion, ndërsa pjesa tjetër jo. Shumica e banorëve të dikurshëm janë larguar nga Trieshi, prandaj tani nuk ka kush të përkujdeset për to. Ato janë lënë në mëshirën e kohës dhe të fatit. Si të tilla sot janë dëshmi e kujdesit të munguar të banorëve, mërgimtarëve e pushtetarëve.
Pushteti i ri në Komunën e Tuzit do të ishte mirë sikur të fillojë zbatimin e projektit për pastrimin e krojeve publike jo vetëm në Triesh, por në krejt territorin e Malësisë, pasi të konstatojë dëmtimet e theksuara në sipërfaqet e krojeve të gurit nga faktorët atmosferik, mbetjet e pluhurit, ngjyra, myshqet, njollat dhe papastërtitë tjera. Përkujdesja institucionale ndaj objekteve të trashëgimisë kulturore në Malësi me aplikimin eventual të metodave profesionale do të mundësonte jetëgjatësinë e tyre duke e ruajtur origjinalitetin që kanë.
