Shkruan Iliriana Gjoni*
Përmbledhje: Marrëveshja që i lejon Emiratet e Bashkuara Arabe të investojnë në bregdetin e Malit të Zi ka shkaktuar protesta lokale. BE-ja duhet të ndërhyjë me investime alternative, të mbështetura në procese demokratike, mbrojtje të mjedisit dhe fuqizim të komunitetit.
Bashkimi Evropian ka një problem. Aktorë më të shpejtë, më të shkathët dhe më të pasur si Emiratet e Bashkuara Arabe—pas Kinës dhe Rusisë—po e zgjerojnë ndikimin e tyre në lagjen e afërt të Evropës. Jo përmes deklaratave apo diplomacisë, por përmes marrëveshjeve konkrete, injeksioneve të menjëhershme financiare dhe projekteve zhvillimore të dukshme.
Ndërsa BE-ja flet në terma reformash të ngadalta dhe standardesh të kujdesshme, të tjerët veprojnë me shpejtësi dhe ambicie, duke e riformuar peizazhin politik dhe ekonomik në terren.
Mali i Zi është tashmë një shembull konkret dhe domethënës.
Në mars të vitit 2025, kryeministri Milojko Spajić nënshkroi një marrëveshje të gjerë bashkëpunimi në fushën e turizmit dhe zhvillimit të pasurive të paluajtshme me Emiratet e Bashkuara Arabe. Burj Khalifa u ndriçua me ngjyrat e flamurit të Malit të Zi dhe kryeministri shpalli një moment transformues për ekonominë e vendit, duke përmendur fillimisht një investim prej 30–35 miliardë eurosh.
Projekti kryesor do të ishte zhvillimi masiv turistik dhe infrastrukturor në Plazhi i Madh në Ulqin—një nga segmentet e fundit të pazhvilluara të bregdetit të Adriatikut. Marrëveshja u përmbys shpejt nën lupën publike: shifrat u tërhoqën, termat u vunë në pikëpyetje, dhe mënyra—e paqartë, e centralizuar dhe e nxituar—ngjalli reagime nga qytetarët, liderët lokalë dhe shoqëria civile.
Protestat që shpërthyen nuk ishin thjesht shprehje zemërimi. Ato ishin dëshmi e pjekurisë qytetare dhe e pritshmërive demokratike. Njerëzit u mobilizuan jo kundër investimeve të huaja si të tilla, por kundër përqendrimit të tyre në duart e pak vetëve, kundër anashkalimit të interesit publik, dhe kundër një modeli zhvillimi që i lë të padukshëm. Këto zëra meritojnë më shumë se thjesht njohje: ata meritojnë një përgjigje politike dhe financiare.
BE-ja mund të kishte ndërhyrë menjëherë për ta mbështetur këtë mobilizim qytetar e politik, por nuk e bëri. Nuk është vonë, megjithatë, por kjo kërkon një rishikim të thellë të qasjes së Komisionit Evropian ndaj zgjerimit dhe marrëdhënies së tij me vendet aspirante gjatë procesit të kandidaturës, si dhe mënyrën se si e përdor fuqinë e tij ekonomike dhe zhvillimore.
Presidenti i Malit të Zi, Jakov Milatović, ka refuzuar që atëherë ta nënshkruajë marrëveshjen në ligj, pavarësisht ratifikimit nga parlamenti, duke përmendur probleme të transparencës, ndikime të mundshme mjedisore dhe mospërputhje me interesat strategjike të vendit. Drafti është kthyer sërish në parlament, duke e lënë projektin pezull. Por kjo hap një dritare strategjike për BE-në që të ndërhyjë—jo vetëm si kritik nga jashtë, por për të ofruar alternativa kuptimplota, të mbështetura në procese demokratike, mbrojtje të mjedisit dhe fuqizim të komunitetit.
Plazhi i Madh nuk është thjesht një tokë si cdo tjetër. Ajo ndodhet në zemër të Ulqinit, një komunë me shumicë shqiptare, me trashëgimi të thellë kulturore dhe një histori të gjatë përjashtimi nga strategjitë kombëtare të zhvillimit. Rajoni varet fuqimisht nga turizmi sezonal, dhe zona në fjalë—tokë publike bregdetare—ka shërbyer prej kohësh si hapësirë e përbashkët ekonomike dhe kulturore. Propozimi për ta transformuar atë në një destinacion luksoz, i udhëhequr nga një investitor i huaj i përzgjedhur paraprakisht dhe i negociuar pas dyerve të mbyllura, përbën një kërcënim ekzistencial jo vetëm për mjetet e jetesës lokale, por edhe për ndjenjën e identitetit dhe përkatësisë të banorëve. Shpërngulja nuk ndodh gjithmonë me armë; ndonjëherë ajo vjen në formën e një vile luksoze në bregdet.
Rreziku ekologjik nuk është më i vogël. Bregdeti i Plazhit të Madh ndodhet në grykëderdhjen e lumit Buna, një korridor ekologjik ndërkufitar me Shqipërinë dhe habitat për më shumë se gjysmën e specieve të shpendëve në Mal të Zi. Afër ndodhet edhe Salina e Ulqinit, një nga habitatet më të rëndësishme për zogjtë shtegtarë në Detin Mesdhe. Këto nuk janë hapësira dytësore; ato janë qendra të biodiversitetit rajonal dhe angazhimeve të Malit të Zi ndaj BE-së.
Problemi me marrëveshjen me Emiratet nuk qëndron vetëm në ndikimin e saj mjedisor, por në të metat procedurale dhe strukturore. Marrëveshja, tashmë e shpërndarë në gjuhët malazeze dhe angleze, duket se jep përjashtime të gjera nga rregullat e prokurimit publik dhe favorizon një investitor të paracaktuar. Ajo mishëron një model zhvillimi që vë përparësi te qasja elitare, shpejtësia dhe spektakli, në vend të transparencës, garës së drejtë apo mbikëqyrjes publike. Për një vend që është në proces negociatash për mbylljen e Kapitullit 5 të acquis të BE-së mbi prokurimin publik, një hap i tillë minon si përputhjen ligjore ashtu edhe besueshmërinë politike.
Kjo gjithashtu përforcon një model rajonal më të gjerë të ashtuquajtur “kapitali gërryes”: investime të huaja që në dukje duken të dobishme, por që në praktikë dobësojnë qëndrueshmërinë institucionale, përqendrojnë pushtetin dhe krijojnë varësi afatgjata. Këto investime janë tërheqëse pikërisht sepse janë të shpejta dhe të thjeshta—por kjo vjen me koston e sovranitetit.
Kjo është pikërisht aty ku BE-ja ka një mundësi—jo vetëm për të reaguar, por për të udhëhequr.
Ulqini mund të bëhet një vend pilot për të treguar se çfarë do të thotë anëtarësim kuptimplotë—shumë përpara pranimit zyrtar. BE-ja mund të mbështesë modele alternative zhvillimi atje, duke përfshirë investime në infrastrukturë të ekoturizmit. Ajo gjithashtu mund të ndihmojë në testimin e modeleve të planifikimit urban pjesëmarrës, që përfshijnë banorët lokalë, komunën dhe shoqërinë civile, si një shprehje konkrete e vlerave të BE-së.
Veprime të tilla jo vetëm do të reflektonin vlerat evropiane; ato do t’i mishëronin ato. Ulqini është gjithashtu ideal sepse është i pozicionuar gjeografikisht për të shërbyer si urë lidhëse midis Malit të Zi dhe Shqipërisë, dy vendet që aktualisht kryesojnë procesin e anëtarësimit në BE. Bashkëpunimi ndërkufitar në turizëm, rrugët kulturore që lidhin vendet e trashëgimisë së përbashkët dhe ruajtja e mjedisit mund ta shndërrojnë barrën e reformave rregullatore në mundësi të përbashkëta.
Mali i Zi ka nevojë për investime, dhe për disa, oferta e Emirateve mund të duket si një fitore e shpejtë. Por autonomia strategjike nuk është t’i thuash po ofertuesit më të madh; është ndërtimi i legjitimitetit, qëndrueshmërisë dhe besimit nga themelet. Plazhi i Madh nuk është vetëm një thesar ekologjik, ajo është një vijë ndarëse mes dy të ardhmeve.
Parlamenti i Malit të Zi do të votojë përfundimisht për marrëveshjen më 29 maj. BE-së nuk i nevojitet të ndërtojë një kullë në Dubai për të konkurruar. Asaj i duhet të veprojë në lagjen e saj të afërt—shpejt, me zgjuarsi dhe me dukshmëri—përpara se dikush tjetër ta ndërtojë të ardhmen në vend të saj.
*shkrimi i plotë është shkruar për carnegieendowment.org kurse përmbedhja është marrë nga faqja e autores ne facebook
