Nga Nikë GASHAJ
Përmbledhje: opinioni publik ka të bëj me një përpjekje në drejtim të zhvillimit të aftësis të bindjeve dhe të zgjerimit sistematik të publicitetit. Koncepti i opinionit publik ka një domethënie të dyfishtë: në një anë i kundervëhet tendencës të fshehtësis. Pikërisht, është i hapur, i dukshem dhe i kapshem për të gjithë njerëzit. Në anen tjetër, ai paraqet një hapësir konceptuale dhe fizike të rregudhave dhe të institucione të kundervëra konceptit privat, si dhe sferës së vendimeve individuale diskrecionale. Një vemendje të veçantë, në të dy rastet i është kushtuar rëndësis politike të konceptit të opinionit publik. Një pjesë e tekstit i është dedikuar disa problemeve të shqyrtimeve bashkëkohore në lidhje me rëndësin dhe strukturën e sferës të opinionit publik. Në tekst është nënvizuar dhe problemi i raportit në mes të lirisë, të vertetës dhe sferës së opinionit publik. Objekt i shqyrtimit janë dhe mediumet, mardhëniet ndërmjet demokracisë, opinionit publik dhe njëmendësis.
Fjalet kyçe: demokracia, opinioni publik, mediumet, njëmendësia, sfera publike, sfera private, fshehëtsia, sekreti, e vërteta, liria, politika, sajimi, mprehtësia, manipulimi , gënjeshtra.
Teoreticenti i njohur italian Norberto Bobio e përcakton demokracin si”pushtet të fuqisë të opinionit publik”( Bobio, 1990, f. 86 ). Nocioni opioni publik në përcaktimin e siperpërmendur ka të bëj me zbulimin, dukshmërin, sensualitetin e arrijtur të marrëdhënieve të pushtetit në shoqëri. Në demokraci, nuk ekziston kurrfar force e fshehtë e cila drejton me njëmëndësi dhe e rregullon jetën e njerëzëve përkundër vullnetit të tyre. Raporti i forcës dhe i sistemit të marrjes së vendimeve duhet të jentë i kapshëm për opinionin publik, respektivisht për shqyrtimin e vlerësimin publik. Terma opnioni publik nënkupton një grubull të qëndrimeve të njerëzëve për çështje të ndryshme. Në këtë aspekt opinioni publik është fenomen i cili ka një traditë të gjatë. Mund të thuhet se opinioni publik ka ekzistuar gjithmon atje ku ka pasur jetë të përbashkët të njerëzëve. Qëndrimet kolektive shprehen në formë të konventave, zakoneve, kodeve dhe besimeve të ndryshme të përhapura, si dhe formave tjera të vetëdijes kolektive. Një domethënie e tillë mund ta gjejëm në fjalët e vjetra greke: ossa, pheme ose nomos. Koncepti i opinionit publik përcaktohet sipas vetëmarrëveshjes së vjetër greke të jetës politike si kundërshtim ndaj sferës private. Eksperienca greke e jetës politike lidhet me pjesëmarrjen e qytetarëve të lirë në diskutimet e këshillimet të cilat janë mbajtur në sheshe me qëllim të arritjes deri te konkluzat më të mira, apo të vendimeve dhe të sentencave në pikëpamje të kryerjes së punëve të përgjithëshme me rëndësi.
Ndonëse, në një anë, pjesëmarrja e qytetarëve në punë publike në Athinë ka qenë impresive, në anën tjetër, një model i tillë ka qenë vetëm idealizim normativ. Andaj, në disa periudha një model i tillë ka qenë restriktiv, meqënse i ka përfshi vetëm burrat, të Zotët e shtëpive të cilët kanë mundur të paguejën një census relativ të madh në drith dhe në furnizim ushtarak dhe për të pasur prejardhje të Athinës të të dy prindëve. Nga kjo kategori, kanë qenë të përjashtuar skllavët, gratë, zejtarët, të huajtë dhe të “përzierët”.
Një gjëndje të ngjajshme e hasim dhe në Republikën e Romës.Në vend të Polisit qëndron civitas, agorën e zëvendson forumi romak, ndërsa oikosës i pergjigjet familja romake. Mirëpo, ekzistojnë dhe dallime esenciale. Per shembull, ajo që i takon popullit bëhet pjesë e së drejtës. Dallim tjetër me rëndësi është se rrethi i atyre që i gëzojnë të drejtat ka qenë shumë më i gjerë sesa në Athinë. Populli i thjeshtë, plebc, per vetin e ka fituar të drejtën për ta zgjedhur tribunin e vetë i cili do t’i mbroj të drejtat e tyre.
Në këtë periudhë mund të veçohen dy karakteristika të përgjithshme kryesore: a) fusha publike dhe fusha politike janë plotësisht identike. Vetëm jeta politike është jetë publike dhe vetëm vendimet politike e praktikat kanë dinjitet të pergjithësimit. Në atë kuptim shprehja greke jeta politike( bios politicos ) i pergjigjet asaj çka sotë e quajmë jeta publike, e cila në periudhën moderne dallohet nga shpehja politike; b) jeta private sipas botëkuptimit antik nuk ka rëndësi publike apo politike. Jeta politike është plotësisht superiore mbi jetën private. Institucioni grek astrakizmi ose institucionet romake të dëbimit ose të cenzurës tregojnë se nuk ekziston mbrojtja institucionale e sferës private, me çka do të bëhej kodifikimi në sferën e jetës private dhe publike.
Në Evropën e mesjetës përdoret dallimi i së drejtës romake të sferës publike dhe private, por ajo nuk ka ndonjë domethënie të nguluar apo të përhershme( Habermas,1969 12-22). Për më tepër, dispozicioni i pasurisë private dhe i autorizimeve publike njësohet. Nuk ekziston kurr farë baze për njohjen e dallimeve midis sferës private dhe publike, as sipas modelit të së drejtës romake, as të asaj helenike. Ajo që ka qenë e përgjithshme dhe të gjithëve e kapshme është shëkëri në të drejtën e shekullit të mesjetës në një sistem të imuniteteve të veçanta dhe të privilegjeve.Kompetencat private dhe publike shëndërrohen në autorizime statusore, në kompetenca të fituara private. Me gjithë atë në Evropën e shekudhit të mesëm në pikëpamje sociologjike, mund të dallohet një formë publike e cila do të jetë me rëndësi të veçantë për zënafillen e iluminizmit dhe për konstituimin e epinionit qytetar (civil). Ai është opinioni publik reprezentues. Forca prezentohet nëpër mjet të shënjave të saja, por në anën tjetër mbetet sekrete. Qëllimi i opinionit publik është qenia e padukshme e pushtetit të bëhet e pranishme nëpërmjet të prezences të personalitetit të sunduesit. Reprezentacionet janë të lillura me statusin, prestigjin dhe pozitën personale të sunduesit . Manifestimi është i lillur për atribute personale: stema, arma, veshja, frizura, figurat retorike, etj. Në mënyrë publike demonstrohet fuqia e pushtetmbajtsit, por esenca e sunduesit mbetet sekrete. Qëllimi i reprezentimit është në të vërtet mistifikimi i forcës të cilën e ka në dispozion sunduesi. Sunduesi forcën e vet ia prezenton publikut si një mishërim të një fuqie mbinatyrore. Opinionin publik në këtë kuptim e përbën masa pasive e cila duhet ta kuptoj se kush është mbartësi i pushtetit. Mbas opinionit reprezentatues të mesjetës, vjen iluminizmi dhe zënfillja e opinionit qytetar( civil). Ajo zënfill në sallone franceze, në pabove angleze dhe në kafanat gjermane, ku elita e re kulturore bashkohet dhe i komenton më së pari veprat kulturore, pastaj dhe ngjarjet e përditshme. Ai është publiku i lexuesëve i cili gjithnjë zgjerohet me arritjen e matrialeve të shkruara të cilat i mundësojnë inovacionet teknologjike në fushën e publikimeve. Këtë periudhë e karakterizon një besim gjithnjë më i madh me njohjet shkencore të cilat i shpjegojnë dhe demistifikojnë ngjarjet natyrore dhe shoqërore. Nga një besim i tillë lind teoria e iluminizmit në përpjekje për të ofruar një mbështetje teorike të besimit të ri në racionalitetin të botës natyrore dhe shoqërore. Njohja shkencore është parë si premtim të përvetsimit të natyrës dhe përpjekje e racionalizimit të jetës shoqërore. Me zgjerimin dhe avancimin e dijes, bota do të jetë e çliruar nga ngarkesa e mjerimit dhe e varfërisë, ndërsa njerëzit defintivisht do të mund të jetojnë në liri. Shikuar nga këndi politik, iluminizmi i kundervëhet dimensionit sekret të dominimit të opininit reprezentiv.Kundër mistifikimit të qeverisjes parashtrohet dhe kërkesa për racionalizimin e botës shoqërore.Pikërisht, dukshëmeria, transparenca e mekanizmave të qeverisjes është kusht i racionalizimit.Opinioni publik në këtë drejtim i kundervëhet praktikës të pushtetit sekret, respektivisht fshehtësive të pushtetit. Sovraniteti i sunduesit kthehet dhe kalonë në sovranitetin e popullit, a principi i legjitimitetit të pushtetit paraqet një pranim të lirë e racional të atyre me të cilët qeveriset. Shoqëria qytetare(civile) dhe shteti juridik janë instrumente shoqërore të së mbrojtjes së drejtave të qytetarve. E tërë ajo kryhet në institucionet publike. Ideja e opinionit publik, tek Kanti, lillet me parimin e sovranitetit të popullit e që mbeshtetet mbi idenë, se ligjet i nxjerrin ata të cilët duhet të u përulen dhe në supozimin e natyrës inteligibile të njerëzve si qenie të cilët janë të aftë të konstruktojnë dhe respektojnë ligjet të cilat janë të gjithëve të pranushme. Në pajtim me atë, opinioni publik i filozofisë politike të Kantit ka një funksion tri dimensionale. Ajo është metod e iluminizmit popullor, parim i së drejtës kombëtare dhe parim i politikës ndërkombëtare.
Iluminizmi për Kantin është“dalja e njeriut prej papjekurisë së vetëfshehur“, kurse“papjekuria është mungesë force që mëndja e vet të përdoret pa drejtim të dikuj tjetër“( Kanti, 1974/1: 43 ). Në çfarë mënyre ka mundësi që opinioni publik ta nxjerr njeriun nga gjendja jonatyrore e“papjekurisë së vetëfshehur“? Recepti i Kantit është i thjeshtë. Për atë është e nevojashme vetëm liria. Dhe ajo liria, „që nga gjykimi i vet për tërë njëmendësin ta bejë përdorimi publik“. Përdorimi publik i mendjes së njeriut duhet në çdo kohë të jetë i lirë dhe vetëm ajo mund ta sendërtoj iluminizmin tek njerëzit.
Liria që prakticiteti publik i përdorimit të mendjes, po edhe sikur ajo të jetë kritike dhe negative për pushtet, nuk guxohet të jetë e ndaluar. Sepse, vetëm pushtetarët e paarsimuer dhe të paqytetëruar nuk e shohin dobin nga një përdorim i tillë i mendjes dhe intelektit. Në lidhje me të parashtrohet pyetja: si Qeveria mund të vijë ndryshe në dijeni, pëpos në qoftë se nuk e lëshon shpirtin dhe frymën e lirisë të dëshmohet.
Përpos rolit të vet në të arrijtjes së vërtetës, opinioni publik e ka rëndësin e vet dhe në sendërtimin e dy cilësive të mëdha shoqërore: drejtësisë dhe paqës. Kanti formën e publicitetit e ka lidhur me konceptin e drejtësisë, më së pari në raport ndaj drejtësisë kombëtare respektivisht të mundësive të ekzistimit të drejtësisë në përgjithësi, pastaj i vën në bazë detyrat e politikës kombëtare dhe ato të politikës ndërkombëtare. Parimi i parë i lartëpermendur e vendos lidhjen e moralit, opinionit publik e drejtësis, kurse tjetri e vendos lidhjen e drejtësis, të opinionit publik dhe politikës. Koncepti kryesor është forma e publicitetit. Që një qëndrim për të pasur formën e publicitetit do të thotë që botërisht mund të shprehet dhe proklamohet, si dhe të mbrohet dhe mos të ketë një rezistencë të madhe.
Të gjitha parimet e të drejtës kombëtare duhet të kënaqin kushtin e publicitetit. As një rregull, maksima e të cilës nuk mund botërisht të shfaqet, nuk mund të trajtohet si kërkes juridike. Pa këtë kusht nuk do të ketë as drejtësi, sepse drejtësia mund të paramendohet vetëm nëse proklamohet publikisht( Kanti, 1995: 94 ).
Opinioni publik në këtë aspekt e ka rolin e bazës së zhvillimit të së drejtës kombëtare. Vetëm në këtë mënyrë, sipas Kantit është i mundur avansimi në legalitet, sepse“ndalja e publicitetit pëngon përparimin e popullit kah mirësia, madje dhe në atë kërkesën e tij më të vogël, të asaj që i përket të drejtës së tij natyrore“( Kanti, 1974/2: 188). Në atë kontekst opinioni publik ka një rëndësi të madhe në filozofinë e tij juridike dhe politike. Sipas konstruksionit të Kantit nga filozofia e historisë përparimi i njerëzimit është i mundur ekskluzivisht si përparim kah kvantumi i legalitetit. Lëvizja kah“përsosja e shoqërisë së drejtë“është e mundur vetëm me supozimin e ilimunizmit të popullit( shoqëria qytetare- civile ) dhe përparimit në legalitet( shteti juridik ). Të dy proceset zhvillohen në mediumet publike.
Mirëpo, ajo nuk është tërë çështja. Opinioni publik për Kantin është supozimi i paqës shoqërore dhe ndëkombëtare, sepse gjindet në baza të asaj që quhet paktus subiectionis në mes të pushtetit dhe popullit. Forma e publicitetit është e detyrueshme si për ata të cilët i përcaktojnë ligjet si dhe për ata që duhet për ti respektuar ato. Gjithashtu, me qëllim që politika për të ju afruar drejtësisë dhe për të qenë në pajtim me moralin, të gjitha vendimet politike duhet me iu përulur tekstit të publicitetit dhe ashtu me e vërtetua drejtshmërin, respektivisht mundësin që të trajtohen si kërkesa juridike. Teoreticienti Tokvil dhe Mil janë autor liberal, të cilët e kanë pershëndet sovranitetin e popullit në kuptimin e zgjerimit të numrit të atyre të cilët marrin pjesë në ekzistimin dhe kontrollën e pushtetit politik, por i ka brengosur fusha e shtrirjes së pushtetit. Për ta, si dhe për autorin Kosten, nuk është më pyetje me rëndësi se kush e ushtron pushtetin, por sa është ai pushtet. Në atë kuptim Takvila dhe Mila i ka shqetësuar ndikimi që opinioni publik ka si në ekzekutimin e pushtetit si dhe në jetën shoqërore.
Fjala është për frigën prej pushtetit së shumicës dhe mediokritetëve të cilët bëjnë mbytjen e lirive dhe të aftësive individuale, si dhe të talenteve, ashtu dhe përparimin e shoqërisë në tërësi kah mirëqenja dhe begtia. Tirania e shumicës është e forcuar ndër ato të këqija prej të cilave shoqëria duhet me u ruajtur. Njëra nga levat e rëdësishme të saj është opinioni publik. Tirania e cila zbatohet nën pajtimin e opinionit publik nuk është për atë aspak tirani më e vogël, as që është më pak e paarsyeshme. Mu për këtë arsye është e nevojshme të ndalohet shumica që pakicës të ia imponoj mendimin për çështjet që i përkasin vetë individit( Mil, 1988: 114), veçenarisht për atë, që jo vetëm që është e mundur që përzierja e opinionit publik mund të jetë e gabuar, por zakonisht ashtu dhe ndodh.
Roli i mediumeve dhe njëmendësia
Mediumet masive janë forcë lëvizëshe për krijimin e parafytyrimit mbi njëmëndsi.Në shqyrtimin e ndikimit të mediumeve duhet të kihet para syshë se prodhimet e tyre, lajmet, jo vetem që e paraqesin por dhe e krijojën realitetin. Trajtimi medial fillon me seleksionimin e ngjarjeve nga bollëku i ndollive, dhe kryhet me konstruksionin e një tregimi përkatës. Ky proces paraqet esencën e praktikës të trajtimit apo ideimit të njëmendësis. Radio drama e Orsona Velsës mbi fluturimin e një fuqie mbinatyrore në Amerik, ka sjellë panik tek qytetarët dhe filmat propagandues të Hitlerit dhe shfaqjet e tij kanë treguar sesa fuqi mund të kenë mediumet masive në publikun. Sfera publike shëndrrohet në një vend të shitjes, qoftëse ajo ka të bëj me bindjet politike ose me madhëra të dhojeve të ndryshme. Arma për ato është propaganda, qëllimi i të cilës është krijimi i paraftyrimit në opinionin publik. Sipas autorit të njohur, Inishit, nga ajo sesi janë mediumet në një shoqëri varet dhe si ka me qenë rregullimi shoqëror ( Deutsch,1973: 133 ). Edhe Hegeli ka theksuar se leximi i gazetave është bërë lutje fetare moderne e mëngjesit. Tomsoni, gjithashtu ka treguar mbi lidhjen ndërmjet mediumeve dhe zhvillimit të shoqëris moderne. Mediumet na pajisin me informata të shumta, kurse prej neve varet sesi ato do ti shfrytëzojmë. Shumë heret në historin politike ka ardhur deri te tentativa e kontrollës të mjeteve të informimit publik. Në Urdhat e Qeverisë së Vjenës nga marsi i vitit 1769,qëndron : “Për të ditur se të cilat janë urdhat e mbrëndshme politike, ato duhet çdo javë me i hartuar pushteti dhe pastaj me u a dorëzuar redakësive të gazetave(Habermas, 1969: 32). Urëdhi i Fridrihit të II, nga viti 1784, thotë se:” Personi privat nuk ka të drejtë të gjykoj dhe vlersojë për punët, sjelljet, ligjet, masat, si dhe për urdhëllat e pushtetarëve dhe oborreve të tyre, të funksionarve shtetëror, të kolegiumeve dhe gjykatave, as që ka të drejtë që për këto çështje përkrye shtypit të publikoj informata Personi privat nuk është i aftë për një vlerësim të tillë, meqënë se atij i mungon njohja e plotë e rrethanave objektive ( Ibid, faqe,36) .
Në shekullin XIX në Evropë ka ekzistuar më pak, apo më shumë, mënyra subtile e opstruksionit të përhapjes të librave, gazetave dhe pamfleteve: edhe atëherë gazetarët në parlament janë përjetuar si pëngesë, ndërsa shtypi ka qenë i ngarkuar me tatime dhe taksa të larta në vulat postale. Ndërsa, fanatikët fetar kanë qenë kundra atyre që kanë dëshiruar dhe të dielën të lexojnë gazezat. Shpërdarësit e shtypit kanë qenë të privuar nga liria, nëse në to ka pasur së paku dhe tekste të dyshimta etj.(Kin, 1995 ).
Komunikimi teknik bashkëkohor mundëson një transmetim të shpejt të informatave. Rrjeta e komunikimit pamëvarësohet, përsa i përket informatave të cilat i transmeton. Mirëpo, rrjeta kurr nuk i transmeton të gjitha informatat, por disa në të shtrëmbohen, tjerat humben. Mjetet e informimit publik, gjithnjë më tepër shërbejnë jo vetëm për zgjerimin e informatave por dhe për dezinformimin permanent dhe sistematik. Problemi është që komunikacionet masive janë ashtu të organizuara që u p;rgjigjen lajmëve të masës( dhe të jenë sipas dëshirës të atij të cilit i është i nevojshëm ekzistimi i masës).
Në disa shtete për të arrijtur një“ gjëndje perkatëse shpirtërore“( ose më mirë me thënë“gjëndje jo shpirtërore“) më tepër përdoret propaganda e mbështetur në paragjykime dhe steriotipe, në të dytat marketingu politik, ndësa në të tretat janë reklamat. Ndërkaq, e tërë ajo mundë të paaftësoj gjykimin kritik. Në të vërtetë, shumë probleme ekzistojnë për shkak se mediumet edhe më tutje janë larg lirisë, çka ato në vazhdimësi i shërbejnë fshehjes së pa lirisë. Dëndësia e informatave vazhdimisht rritet, kurse saktësia dhe kritika e tyre zvogëlohet. Mediumet bëjnë një ndjekje senzicionale, kurë se nga njëherë edhe vetë ato i krijojnë. Aurori, Kaznevi, ka tërheq vëmendjen se nëpermes të mediumeve ka tepër vrasje, lufta, smundje, fatkeqësi, katastrofa natyrore, ( Kaznev, 1977 : 448). Industria botërore e gënjeshtrave krijon njëmendësin e tillë e cila është më brutale se në të vërtetë është në relitet. Mediumet nuk janë më vetëm porosi, sikurë se ka thënë, Mekluan, por ato tentojnë të bëhen e vetmja përmbajtje e botës. Te transmetimi i lajmeve është me rëdësi saktësia e tyre. Nëgushtimi ose zhgjerimi i lajmeve mundëson që të lëhet pas dore ajo që është me rëndësi ose të shtohet diçka çka e ndërron kuptimin e lajmit. Për pa e cituar burimin e lajmit hyhet në një sferë gjysëm të vërtetës apo të pa vërtetës. Pa citimin e burimeve, vetë gazetari bëhet pergjegjës për lajmin. Te lëvrimi për lajme, problemi qëndron aty se sa kuptohet ajo që kërkohet, apo nihet ajo që është kërkua, sikurë se është me rëndësi se sa gazetari është në gjëndje që në transmetimin e lajmeve të menjanoj shtresat e të pa vërtetës. Për pa një vërtetim në vazhdimësi, hulumtimi i lajmeve bëhet ndjekje senzacionale, respektivisht interesimi i lajmeve bëhet më me rëndesi se sa realiteti objektiv. Te interpretimi i lajmeve është e nevojshme një njohje solide në lidhje me atë se çka interpretohet. Problemi është ai që shpesh herë më tepër insistohet në „qëndrimin personal“ të gazetarit, se sa në mbështetje faktike dhe në saktësinë e interpretimit të lajmit. Gazetari duhet të reagoj shpejt, por ajo nuk do të guxoi ta zvogëloj dhe dobësoj veprimtarin dhe suksesin e tij në fushën e gazetaris. Gazetari i mirë duron presione të shumta, prandaj dhe ndjenja e tij e pergjegjësis duhet të jetë dhe më e madhe. Jemi dëshmitar të teksteve të përditshme gazetareske të shprazëta dhe fjalime të kota, pa përmbajtje profesionale. Në qoftë se është qëllimi i shitjes së gazetave, të programeve të radio-televizisë me çdo kusht, atëherë do të jetë më i suksesshëm gazetari i cili më me mreftësi gënjen. Autori Lash, thekson se 40% të lajmeve në gazetat amerikane janë përgatitur në zyretë „publik relations“ dhe në agjensi të gazetaris e të cilat janë të dedikuara „bindjeve të fshehura“ ( Lash,1996: 159). Gazetaria shtetërore, partiake, e bulevardit, shtypi i „verdhë“ dhe shtypi i pushtetarëve botëror i ndalon lexuesit për të depërtuar te e vërteta dhe realiteti ( madje edhe ata që janë të shkathët e lexojnë shtypin në mes të rreshtave ). Edhe dëgjuesit e radios dhe teleshikuesit mbeten larg nga e vërteta dhe realiteti. Në anën tjetër, ajo për çka nuk kanë njoftuar mediumet mbetet sikurse nuk ekziston. Duket se mediumet nuk janë më të kufizuara për raportim mbi ngjarjet, por janë në gjëndje ato dhe me i sajuar.
Shkallën më të lartë e paraqet gazetaria hulumtuese. Aty paraqitet se gazetari – personaliteti në mënyrë krijuese mund ti ia filloj problemit hulumtues. Me rëndësi është dhe integriteti moral i gazetarit hulumtues, i cili detyrën nuk do të guxoj ta marrë mbi vete nëpërmjet telefonit, respektivisht gjithmonë do të duhej ta refuzoj përzierjen e dikuj për anash në punën e tij. Përmbajtja e cenzures dhe auto cenzures tregon se sa ndonjë gazetar është përfshirë në „kulturën e gënjeshtrave“. Me pranimin e cenzurës, gazetaria bëhet, si kurë se ka thënë, Gjergj Llukaç, prostitucion. Ndërkaq, jemi dëshmitar dhe të „gazetarisë luftënxitse“, sikurë se ka qenë gjatë kohës së shperbërjes së ish RSFJ, çka ka paraqitur degradim moral dhe profsional të gazetarisë dhe të gazetarve.
