Shkruan Gjekë Gjonaj
Sivjet janë mbushur 141 vjet prej kur erdhi në jetë Jakup Xhafë Gjeloshi nga fshati Kravar i Anës së Malit , Komuna e Ulqinit. . Ky burrë fisnik njëheri mbante edhe titullin bajraktar i Kravarit , që ishte edhe qendra e vetme e bajraktarëve në Anë të Malit .
Prejardhja
Lindi në vitin 1875. Rrjedh nga një familje me origjinë nga Malësia e Madhe, ku u ruajtën të paprekura traditat e lashta ilire-shqiptare. Ka qenë djali i parë i familjes së Xhafës . Ka patur një vëlla – Oson dhe dy motra. U rrit dhe u edukua në gjirin e madh të familjes së tij bujare me afro 5o anëtarë në kullën e njohur të Gjeloshajve. Mësimet e para i mori në odën fisnike të burrave të fisit. Shkolla ku ndoqi mësimet ishte votra mikëpritëse. Mësuesit e tij ishin prindërit, kurse librat e vetëm ishin kanuni dhe kallëzimet e pleqëve. U rrit dhe u brumos me tharmin shqiptar. Nga aspekti ekonomik familja e tij konsiderohej e pasur për kohën, sikurse edhe treva që quhej „ Vojvodina e vogël“ .
Pamja fizike
Nga gojëdhëna popullore mësojmë se ka qenë një burrë thatanak.I gjatë mbi dy metër. Sy kaltër. Flok zi. Me vetulla të trasha. Mbi kokë mbante kësulën e zezë. Në trup vishte xhamadanin ( jelekun), orën ( sahatin) e xhepit prej sermi dhe pantollët. Me thënë të vërtetën e cilësojnë si fort të pashëm. Si ai ma. Një Jakup Bajraktar! Përveç kësaj thonë se ka qenë shumë komunikativ. I afërt me të gjtha grupmoshat, me burra e gra, fëmijë e të rinj… Siç thonë të tjerët kishte një zgjuarësi natyrore, demonstronte një shkathtësi të admirueshme. Nga mendja ishte një „ kompjuter“ i Anës së Malit. Një burrë i vërtetë i traditës sonë popullore i cili për kohën bëri emër të shquar në trevën ku jetoi, por edhe në zonat e tjera shqiptare fqinjë.
Jeta në mërgim
Jakup Xhafë Gjeloshi ka emigruar në moshë të re në Turqi. Atje ka punuar 18 vjet. Në Stamboll për disa vite ka qenë truprojë i një pashai të njohur. U shqua për besnikëri, trimëri, drejtësi, bujari dhe mençuri. Falë këtyre virtyteve dhe vlera të larta njerëzore pashai mori vendim që t’i ofrojë një post ushtarak në oborrin e tij dhe ta shpërblej me një bajrak ( flamur). Jakupi nuk deshti të jetë pjesë e pushtetit turk. Por pranoi me autorizimin e pashait dhe të pushtetit e qeverisë së atëhershme të marrë bajrakun( flamurin) dhe të kthehet në vendlindjen e tij në Kravar për t’i shërbyer me dinjitet popullit të vet. U zgjodh, sikur të gjithë bajraktarët e kohës, me pëlqimin e autoriteteve osmane dhe të banorëve ( 21 krerëve – pleqve e kryepleqve ) të Anës së Malit. Prej atëherë e deri sa ishte gjallë, në moshën 85 vjeçare me nder e faqe të bardhë e kreu detyrën e vështirë dhe me përgjegjësi të prijësit të Kravarit dhe të Anës së Malit, të cilën e filloi dhe e përfundoi në kohë luftërash, me erë baroti dhe me aromë flamuri e lirie.
Familja
Jakup Xhafa ishte beqar ( i pamartuar) derisa u kthye nga Turqia. U martua me Fatimen nga rrethi i Shkodrës. Jeta e re e këtij çifti filloi me zakonet, traditat e bidatet e bukura të jetës në Anë të Malit. Këngëtari popullor ka thurë shumë këngë për ardhjen e nuses anamalase në shtëpi ( konak) të ri. Po citoj disa vargje popullore, me qëllim që lexuesi të njihet me ritin e martesës në këtë krahinë.
“ Kur t’këndoj nuse, gjeli i parë,
Gjumi nuse me të dalë,
Kur t’këndojë, moj, gjeli i dytë,
Ti’ nisë me e lidhë kryet,
Kur t’këndojë gjeli i tretë,
Nuse kafet me na i pjekë.
Kur të shkrepin dielli n’mal,
Nuse drutë me kënë n’oborr,
Kur të bjerë dielli në fushë,
Nuse ujnat me na i mbushë,
Atëherë çohen robt e shpisë,
U ndihmon n’punë t’bagëtis.
Kur t‘shksh te bagëtia,
Merre me vedi kova e kusia,
Mjelin tamlin, n’shpi e çojnë,
U ndimon bagëtitë t’i l’shojnë“.
Menjëherë pas martesës së Jakupit me Fatimen u lindi djali – Aliu, fëmiu i tyre i vetëm. Gëzimi familjar nuk kishte kufi. Menjëherë u shpërnda lajmi i gëzuar se Bajraktarit të Anës së Malit i kishte lindur trashëgimtari. Për fatin e hidhur të tyre, ky gëzim u kthye në ankth , tragjedi e lot në momentin kur humbën përgjthmonë në rrethana të pazbardhura në lulen e rinisë djalin e vetëm Aliun, dritën e syve dhe shpresën e jetës së tyre. Kjo humbje e pazëvendesueshme që ua thau zemrën dhe shpirtin për së gjalli u ka ndodhur në kohën kur Aliu ndodhej në shërbimin ushtarak në Suboticë në vitin 1936 . Çdo tragjedi thonë ka edhe një të mirë mbrapa. Aliu, kur kishte shkuar ushtar kishte lënë bashkëshorten shtatëzënë. Pas vdekjes së bashkëshortit të saj lindi djalin – Xhaferin. Gjyshi Jakup ia ndërron atij emrin në Ali për t’ia ruejtur emrin djalit të vet. Emrin e tij e trashëgon me krenari pinjolli i kësaj familje Jakup Alia , i cili jeton në Tivar. Për të thonë se për nga pamja fizike i ngjanë shumë bajraktarit.
Falamurtar ( bajraktar) i popullit e jo i pushtetit
Roli i Jakup Xhafës me krerët e tjerë të Anës së Malit ka qenë i madh në të gjitha periudhat historike në të cilat ka jetuar dhe vepruar në mbrojtjen dhe shpëtimin e kësaj krahinë nga luftimet dhe shkatërrimet. Është meritë e tij dhe e bashkëluftëtarëve vullnetarë anamalasë që në kohën e tyre popullata vendase nuk pësoi dëme më të mëdha nga ushtritë okupuese të kohës. Me një fjalë ishte Ora e Anës së Malit, shprehen bashkëvendasit e tij.
Me emrin e Jakup Xhafës është e lidhur një periudhë e gjatë kohore. Dallohej në mes të krerëve për pozitën e tij ekonomike, shoqërore dhe për besimin që gëzonte te autoritetet qeveritare.U printe anamalasve ilirë në jetën e tyre shoqërore dhe „shtetërore“. Në çdo rast rreziku nga pushtuesit e ndryshëm për popullatën e vet qëndronte në krye të vullnetarëve.
„ Pa qitë unë pushkë i pari , as ju mos qitni. Pas meje mund të qitni ju”, u thoshte vullnetarëve të tij të cilët kishin respekt e nderim të madh për prijësin e tyre. Këto fjalë dëshmojnë se sa ai përkujdesej për jetën e secilit anamalasë vullnetarë në mbrojtje të trevës së tyre.
Bajraktari Jakup Xhafa ishte i gatshëm të sakrifikojë çdo gjë deri në sublim, nëse është nevoja, e jo të jepë thjeshtë urdhëra “ushtarake”. Thënë shkurt e qartë ishte bajraktar ( flamurtar) i popullit e jo i pushtetit. Ishte njeri i paqes dhe i pajtimit. Atë vendasit e mbajnë mend si njeri që në shumë raste e ka ruajtur nga belaja ( e ka shpëtuar) Anën e Malit nga lufta dhe plaçkitjet e shpeshta gjatë Luftës së Parë dhe të Dytë Ballkanike, Mbretërisë Jugosllave dhe Luftës së Parë dhe të Dytë Botërore. Ai thoshte se për luftë kurrë nuk është vonë, por do të ishte mirë që edhe konfliktet midis popujve të zgjidhen me marrëveshje. Ai nuk dëshironte që në luftërat e pakuptimta të humbin njerëzit. Prandaj para se të fillohej të luftohej duhej të mendohej shumë mirë dhe me maturi, në mënyrë që të mos bëheshin dëme të mëdha në popull. Dhe vërtet ai ishte vizionar i llojit të veçantë, një strateg i pashoq i ruajtjes së popullatës vendase, që e deshti dhe e adhuroi aq shumë.
Janë shumë domethënëse fjalët e tij drejtuar pushtuesve shekullorë sllavë:
“ Populli ëm i don të gjitha të drejtat si popujt e tjerë. Ne nuk bajmë ujdi (marrëveshje) me kurrkan që dëshiron zaptimin e tokave shqiptare. Këtu pa derdhë gjak nuk ka vend asnji pushtues. Dera jonë ashtë e hapun gjthmonë vetëm për miq e dashamirë. Të tjerët mund të kthehen prej nga kanë ardhë”.
Njeri i dashur e mikpritës
Jakup Xhafa ishte njeri i dashur dhe i sjellshëm në familje dhe shoqëri. Nuk i dhimbsej asgjë nga pasuria e tij për pjesëtarët e familjes, sespe në fund të fundit thoshte , pasuninë e kem vu me djesën e tyne, prandaj edhe duhet ta gëzojnë. Ka pasur kalin e bardhë të shalës, qe, lopë, dhi, dele etj.Të gjtha këto atij i mundësonin një jetë të mirë ekonomike. Këtë pasuri shtëpiake e ndante me shokë e miq të shumtë, të cilët ishin mysafirë të shpeshtë të Jakup Xhafës. Pra, ishte shumë bujar. Mikpritës e dorëdhënë. Sofra e tij çdo herë ishte e shtruar për miq e dashamirë ngado qofshin ata. E, nuk mund të ishte ndryshe pritja sojnike në Kullën e Gjeloshajve, ku Jakupi i mësoi vlerat më të mira e më pozitive që trashëgoi dera e tyre famëmadhe. Ai nuk kursente asgjë të vetën për t’u ndihmuar të tjerëve.
Fjala e tij ishte e fundit
Ai përveçse merrej me drejtimin dhe organizimin e jetës familjare merrej edhe me drejtimin e bajrakut, me pleqërimin e gjaqeve e konflikteve të ndryshme.Si figurë qendrore e Anës së Malit bashkëpunonte me kryepleqët dhe pleqët e Anës së Malit, Jonuz Peraj ( Shas), Kasem Isenin ( Kravar), Musa Llollën ( Rashtishë), Selim Metën ( Rashtishë), Brahim Lilën ( Kllezën), Halil Salën dhe Tahir Çapriqin ( Krythë) e të tjerë. Ai në takimet e ndryshme me burrat e urtë të kësdaj krahinë , në asma, morte, fe, festa familjare e tubime të tjera jepte këshilla të nevojshme për të mirën e vendit të vet. Nuk kishte pleqëri në Anë të Malit pa pjesëmarrjen e tij. Fjala e tij kishte peshë të madhe dhe ishte vendimtare.
Ja një rast.
Një burrë anamalas të cilit bashkëbiseduesit e mi nuk ia dinë emrin e ka pasur një vajzë të vetme. Thonë se ka qenë shumë e bukur dhe shumë e kërkuar. Për të interesohej edhe Bajarm Gramushi nga rrethi i Shkodrës. Ai dëshironte me e marrë këtë vajzë për grua me çdo kusht. Madje edhe babait të sajë i cakton ditën se kur do të vijë ta marrë atë, qoftë edhe pa vullnetin e tij. Babai i vajzës i shqetësuar për fatin e vajzës dhe nderin e familjes i fton kryepleqët e Anës së Malit në krye me bajraktarin e tyre Jakup Xhafën ditën kur Bajram Gramushi kishte caktuar ditën e ardhjes për të marrë bijën e tij. Pleqtë mbërrijtën të parët. Pas tyre edhe Bajram Gramushi. Bisedën e fillon kush tjetër veç bajraktari Jakup Xhafa. Ai e pyeti të zotin e shtëpisë: Kush ashtë ky mik i panjoftun dhe për çka ka ardhë sot këtu?
– Asht “mik” i pathirrun. Ka ardhë me na e marrë vajzën pa qefin tonë”, përgjigjet kryefamiljari. A doni me ia dhanë vajzën këtij burri”? – i pyeti prindërit e saj Jakupi.
Ndërsa vajzës i thotë: “ A ia ke dhanë fjalën kujt ?
– Jo! – përgjgjen ata. Pas këtyre fjalëve Jakupi i drejtohet “myasafirit” me zë të lartë e hidhërues:”
– Atëherë , çka don ti sot nga kjo familje? Prej tash e mbrapa këtë vajzë kërkoje te unë. Sa ma parë ktheju prej nga ke ardhë!
Bajram Gramushi e kuptoi siç thotë populli sa ashtë sahati. Ai kthehet i nervozuar e i turpëruar në shtëpi, pa patur guxim të interesohet më për këtë vajzë.
Shembuj të tjerë nga pleqëritë e shumta të Jakup Xhafës ka shumë. Sikurse edhe jo pak ngjarje që lidhen drejtpërdrejt me jetën e tij. Edhe fjalë të urta nga ai. Edhe këshilla të tij që janë aktuale edhe në ditët e sotme.
Pararojë në mbrojtjen e popullatës vendase
Jakup Xhafa bashkëpunonte me kryepleqët dhe pleqët e Anës së Malit: Jonuz Perajn ( Shas), Kasem Isenin ( Kravar), Musa Llollën ( Rashtishë), Selim Metën ( Rashtishë), Brahim Lilën ( Kllezën), Halil Salën dhe Tahir Çapriqin ( Krythë) e të tjerë. E donin dhe e respektonin shumë bashkëkohësit e tij deri në atë masë sa që kurrë nuk e thërrisnin në emër por me epitetin “Bajraktar”.
Nuk ka qenë njeri hakmarrës. Megjithatë për çështje nderi, prestigji etj. nuk falte njeri. Ishte i rreptë. Trim si zana. Për trimërinë e tij flitej përtej Anës së Malit. Ia kishin frikën edhe ata që në popull njiheshin si vrasës të disafishtë. Edhe eprorët e ushtrive të kohës, të cilët disa herë tentuan pa ndonjë sukses të madh të plaçkisin familjet anamalase, e ti nësnhtronin ato. Gjithmonë me vullnetarët e tij qëndroi pararojë në mbrojtjen e fshatarëve dhe fshatrave të Anës së Malit.
Dekoratë nderimi
Për ta përfituar për vete këtë figurë popullore e shoqërore të kohës në të cilën jetoi mbreti Aleksadnri i Parë në Beograd , më 25 nëntor të vitit 1925 e dekoron atë me Dekoratën e argjendtë. Veç kësaj ushtria e Mbretërisë Jugosllave i jep Jakup Xhafës mëhyrin ( vulën) , një revole të markës “ Lagant “ dhe dy truproje të tij: Kasem Isa Lleshin dhe Hys Tahir Bishën ,të cilët i kanë shërbyer atij prej vitit 1925 deri në vitin 1938. Ai kshte edhe përkthesin, Osman Cucën nga Sukubina. Megjithë tentimeve të Mbretërisë Serbe-Kroate-Sllovene që ta “ thyejnë” Jakup Xhafën, ky simbol i qëndresës, burrërisë dhe urtisë nuk ra pre e qëllimeve mbretërore. Nuk u mposht. As nuk u gjunjëzua. Mbeti i pathyeshëm. Besnik ndaj popullit të vet derisa është mbajtur në këmbë dhe kishte frymë.
Përfundim
Jakup Xhafa bëri emër. La emër. Mbeti emër i mirë . I paharruar. I respektuar. Zë madh për vepra fisnike në të mirë të popullatës së Anës së Malit. Si i tillë do të mbetet kujtimi më bukur i një njeriu të nderuar në Anë të Malit në brezat që do të vijnë. Ai do të rrezatojë gjithmonë tek brezat fisnikëri, paqe, respekt e dashuri njerëzore. Ai do të mbetet gjithmonë mishërim e vlerave më të larta njerëzore midis fiseve të Anës së Malit. Aq e respektonn figurën e tij saqë kravarasit deri vonë ndërsa uronin nënën për lindjen e djalit i thonin: „ U bëftë si bajrakatari Jakup Xhafa!“
Me vdekjen e tij në vitin 1960 u shua edhe institucioni i bajraktarit në Kravar dhe në Anë të Malit. Njerëz të këtillë në këtë krahinë nuk ka shumë. Ata janë të rrallë. Për këtë arsye anamalasit edhe sot mburren dhe ruajnë kujtime të mira për prijësin – flamurtarin e tyre të dikurshëm.
