Vizitë në Çamëri
(Atje ku shqipja nuk shuhet kurrë)
Shkruan Arben Kondi
Javën e shkuar, një telefonatë-ftesë nga Saranda prej Halides e Rexhepit, miqve tanë nga Gostivari, që pushonin brigjeve të Jonit bëri që pas plot 15 vitesh të rikthehesha tok me gruan time Mirelën në Çamërinë martire. Vizita e parë qe arkivuar dhimbshëm në shpirtin tim. Si maja e një thike të mprehtë më kishte shkarë mbi cipëzën e zemrës. Më kishte përgjakur thellë. Çamëria lëngonte. Mbetej plaga e hapur, plaga që ende rridhte gjak prej shtatit të kombit shqiptar. Me kriminelë mbi të, pa mjekë mbi kokë. Me ca politikanë sharlatanë që jo vetëm nuk u interesuan kurrë seriozosht për të, por që me dorën tek xhepi e jo me gishtin në kokë po i krijonin hapësirë të re shovinizmit grek përgjatë jugut të Shqipërisë. Kështu që këtë vizitë e prisja me ankth. Doja ta shihja, ta prekja me sytë e zemrës vendin e origjinës sime. Vërtet ajo qe ç’bërë, kishte dhënë frymën e fundit dhe nuk egzistonte as si nocion gjeografik siç shprehet deri në parlamentin shqiptar ndonjë gojë apo shpirt i lig, i zi?! Po gjuha çame, ajo thesprotishtja e vjetër që Arestidh Kolja, arvanitasi i madh e konsideronte si gjuhë të Homerit, si gjuhë perëndish a egzistonte vallë?! Apo edhe ajo duke mos e pasur të drejtën të mësohej në shkolla e të ushtrohej nëpër kisha kishte dhënë shpirt?! Ndërkohë që minoriteti grek në Shqipëri gëzon të drejta të tilla, të cilat arrinë deri atje saqë edhe një fëmijë i vetëm grek duhet të këtë patjetër një mësues të gjuhës greke mbi kokë… Mes këtij trishti kaluam doganën shqiptare të Qafë Botës dhe u gjendëm para asaj greke. Si rëndom, grekët nuk mund të rrinë dot pa krijuar probleme. Por duke qënë se pashaportat tona i çoi në sportel Rexhepi me shtetësi maqedonase, doganieri grek e la pas dore Çamërinë e u morr me Maqedoninë fqinje.
– Këto pasaporta janë fallco, fallco…! – briti ai tek i vuloste ato duke shtuar rreptë e bindshëm se Maqedonia nuk egzistonte si shtet, pasi është pjesë e Greqisë.
Rexhepi për të mos krijuar probleme më tej me të i shkoi pas hises duke përsëritur buzagaz dy tri herë fjalën “fallco, fallco”…! Unë, s’ja vura veshin shovinizmit të marrë të doganierit grek. Sytë i kisha mbërthyer tek kufiri shqiptaro-shqiptar. Megalaidenë e njoh mirë. Për fat të keq, ajo edhe sot e kësaj dite, kërkon që Greqinë e lodhur, të sfilitur prej krizës së rëndë ekonomike ta kthejë në kufijtë e Perandorisë Bizantine. Të heshtur u vumë në lëvizje. Pa bërë as pesë minuta udhë, e mugët, e trishtë si shenja e parë e genocidit të egër zervist, na u shfaq Sajadha. Plot 71 vjet më parë, qyteza e vogël buzë detit do shënonte epilogun ngjethës të dramës çame brenda kufirit shtetëror grek. Pak më tutje, në të mëngjërt, pikërisht atje ku një tabelë dalëboje shënonte FILATES, drama çame në shpirtin tim do fitonte në çast përmasat e një tragjedie të vërtetë. Nuk ndihesha. Më pati ngërthyer e shkuara. Po përjetoja verën e nxehtë të vitit 1944, si dhe pranverën e vitit 1945. Në atë kohë, në Filat e rrethinë do vriteshin do priteshin nga andartët grekë mbi 1200 njerëz të pafajshëm. Kjo thjesht e vetëm sepse ishin shqiptarë e nuk donin në asnjë mënyrë të tjetërsoheshin në grekë. Aq shumë i tronditur isha saqë edhe rrugët e Smartës, fshatit të parë çam pas Sajadhës m’u bënë si të lara me gjak.
Më qënësuan disi stanet nëpër faqe malesh, bagëtitë si dhe të lehurat e qenëve mollosë që aq shumë ngjajnë me qentë e Sharrit në kufijtë Kosovë-Maqedoni Perëndimore. Befas, prej lartësive porsi një pasqyrë e rrafshët shfaqet fusha dhe kurora e gjelbërt e qytetit. Mes tyre si tufa delesh shtëpitë e bardha të fshatrave çame. Ja, atje sipër, karshi me ne bën shenjë Spatari. Lopësi fqinj zbret disi më poshtë. Tutje në veri, në kufi me Shqipërinë shfaqet Koska e famshme e Muharrem Rrushitit. Plot 101 beteja kreu atdhetari i shquar çam për lirinë e vatrës së tij amtare. Shtatë plumba, shtatë plagë mori në trupin e tij. Koska është dhimbje e gjallë, është simbol i Çamërisë së sotme. Ka mbetur e tëra gërmadhë. Me shtëpi që ngjajnë si shkëmbinj e me shkëmbinj që ju përngjajnë shtëpive të reja. Kurse Pleshavica, vendlindja e Vasilliqisë së Ali Pashë Tepelenes rrëzoset pothuajse ngjitur me Janjarin këtej kufirit tonë. Ja se ç’thonë vargjet e popullit për këtë fshat thjesht shqiptar por i ritit ortodoks: “Pleshavicë moj Pleshavicë/ gjisma shqip gjisma greqisht/ ta prishën gluhën skolitë.” Si për të lehtësuar shpirtin hedh sytë brigjeve të Kalamait të njohur (Thiamisit antik). Pranë tij arrij të shquaj të tjerë fshatra çame si Vërselën, Galbaqin, Varfanjin, Dolanin, Sollopin, Picarin, etj. Tek tuk mes tyre arrij të shquaj edhe shtëpitë e hershme të çamëve. Si Koska gërmadha. Më tej në faqe kodre pranë detit shfaqet Kastria, një fshat shumë i bukur që i përket Gumenicës, por që njësoj si motrat e tij andej kufirit (Konispoli, Shalësi, Vërva, Dishati, Markati, Ninati, Janjari e Pandalemoni) e mollois (e flet) aq bukur gjuhën shqipe.
Filati na shkau tangent. Nuk e di përse na ndodhi kjo! Ndofta ngaqë takimi i parë me një filaqot, nuk na ngrohu fare. Ai nuk pranoi të fliste shqip. I rëndë, duke folur greqisht na adresoi për nga benzinata më e afërt rreth 500 metra jashtë qytetit. Makina e Rexhepit kishte nevojë për karburant. Shmangia e qendrës së Filatit na çonte drejt udhës së Paramithisë. Më erdhi keq që nuk e vizituam qytetin dhe qendrën e tij për më tepër që ai njihet si kryeqendra e veriut të Çamërisë dhe ka një histori aq të pasur shqiptare me rrënjë deri në pellazgogji. Për shembull, Elimët antikë me ndërtimet e tyre cikllopike kanë lënë gjurmë të mëdha në Shkallën e Zorjanit e gjetkë. Sidoqoftë, thuhet se çdo e keqe e ka edhe një të mirë. Kështu ndodhi edhe me ne. Vërtet humbëm pa parë qendrën e Filatit, por edhe fituam diçka pasi u gjendëm në mes të një pejsazhi të mrekullueshëm që lidhet mahnitshëm me kanionet e lumit Kalama. Veç bukurinë tij e shoh të dhimbshme. Sa herë gjatë shekujve, mes valëve e dallgëve të tij historia çame është shfaqur e përgjakur?! Më patën përfshirë të tilla mendime perderisa nuk arrija të shijoja pejsazhin e qytezës nga ku po shkonim. Por shpejt u shkëputa prej së shkuarës e duke i bërë sytë katër u mundova të kuptoja se ku ndodhesha. Ajo qytezë mbresëlënëse, me atë urën e vjetër, antike në hyrje të saj seç po më sillte në mëndje. Por për dreq asnjë tabelë rrëfuese nuk po më ndihmonte. Sidoqoftë, një ndjenjë e brendshme më shtynte të mendoja se gjendeshim në Mininën e njohur, atje ku luftëtarët çamë derdhën aq shumë gjak për të mbrojtur Çamërinë nga bishat zerviste. Dhe vërtet nuk kisha gabuar. Në të dalë të Mininës, ose Neriadës siç e quajnë sot grekët pashë një djalë të rreth të tridhjetave si dhe një mesogrua që më siguri duhet të ishte nëna e tij. I vura dorën mbi timon Rexhepit dhe i thashë që ta mbante makinën. Ai frenoi fare pranë tyre. Unë ula xhamin e dritares dhe i fola në shqip:
– Më falni, – ju thashë. – Mos kjo qytezë e bukur është Minina?
Pas një përhumbje të beftë dhe një hezitimi të shkurtër, nënë e bir pohuan me zë të ulët në shqip se ai vend ishte pikërisht Minina. I falenderova përzërsisht. Rexhepi u vu sërish në udhë. M’u bë se edhe makina rënkoi dhimbshëm. Brenda heshtja qe e thellë. Në një udhëkryq pak më tutje, atje ku u shfaq një tabelë me shënimin Paramithi, Margëlliç e Gumenicë unë fola sërish:
– Rexhep! Merr majtas! Do vemi në Paramithi, atje ku toka çame veson ende gjak. Në Margëlliç e në Gumenicë ndoshta shkojmë në kthim.
Makina preu majtas. Përpara na priste Nihori, Seriani e të tjerë fshatra çame që nuk i patën shpëtuar dot genocidit grek. Pranë Paramithisë, një tabelë e vjetëruar shënonte në greqisht e në anglisht Spring of Aheron. Menjëherë më erdhën ndër mend malet e Sulit. Portreti i Marko Baçarit, trimit shqiptar, simbolit të lirisë që dha aq shumë jo vetëm për Greqinë, por mbi të gjitha që i kërkoi Ali Pashës të bashkohej me Bushatllinjtë për të bërë Shqipërinë, më shfaqet para syve i gjallë e i hijshëm ashtu siç qe vetëm ai. Karshi tabelës ndodhej një stacion autobuzi ku priste e ulur një zonjë e thinjur. Qëndruam pranë saj për të pyetur se kë udhë duhet të merrnim për në burimin e Aheronit, lumit mitik ku nëpër shpellat e tij, në “Iliadën” e famshme Homeri çon Odisenë për të takuar nënën si dhe Agamemnonin, komandantin e ushtrisë helene. Pasi më kishte ngrohur disi komunikimi i shkurtër në shqip në Mininë vendosa që edhe kësaj zonjë flokëbardhë t’i flisja po në shqip. Ju afrova dhe e përshëndeta me plot respekt. Por, për çudi, paçka se fytyra e saj reagonte me fisnikëri, ajo grua nuk m’u përgjigj në shqip. Për të ruajtur mirësinë, unë e falenderova për reagimin e saj dhe e urova për një jetë të gjatë e të lumtur. Këtë herë, gruaja e bardhë reagoi jo vetëm me mimikë, por vuri duart në gjoks, bëri kryqin dhe falenderoi disa herë duke ulur dhe ngritur kokën lehtë. Sytë e saj m’u panë si të lëngëzuar. Në fund, ajo bëri shenjë me dorë duke lënë të kuptoja se për në burimin e Aheronit duhet të mirrnim drejtimin e treguar prej saj. Krahun e djathtë.
Por ne bëmë të kundërtën. Për të hyrë në Paramithi morën krahun e majtë. Për çudi zemra nuk po më bënte të zbrisja, të shkelja në tokën apo asfaltin e saj. Më pati mbërthyer ideja se sapo të shkelja atje, këpucët e mija do të mbyteshin menjëherë nga gjaku. Kjo pasi në këtë qytet krejtësisht shqiptar, pikërisht më 27 qershor të vitit 1944, ndaj çamëve myslimanë u krye një masakër e paparë. Gjenerali i zi Napolon Zerva (sivëllai shpirtëror i Sllobodon Millosheçit të Serbisë), ende i padënuar për krime lufte nga gjykata e Hagës, i instruktuar kriminalisht prej Athinës zyrtare, brenda një dite e një nate shkoi në thikë, vrau e preu barbarisht ofro 800 njerëz, pa marrë parasysh këtu as moshën e as gjininë e tyre. Në këtë gjueti shtrigash, në këtë Shën Bartolome të ri, u arrit deri atje saqë të nxirreshin prej barkut të nënave foshnjet e palindura e të vareshin majë bajonetave të andartëve porsi hajmali krimi. Për fat të keq, në Paramithi megjithëse bënte vapë ndeshëm në një klimë të ftohtë. Askush nuk na foli në shqip. Sa herë që ndalëm makinën dhe donim të komunikonim me kalimtarë të rastit, ata reagonin ashpër duke thënë se ishin grekë dhe jo shqiptarë. Veç në të dalë të Paramithisë, pasi kishim parë edhe kullën mbi 400 vjeçare, tipike shqiptare e familjes së njohur çame të Bollatëve, ndër më të persekutuarat e qytetit, tek qëndruam në një supermarket të madh për të blerë ca lëngje për të shuar vapën, rastësisht poqa një minoritar grek nga Jorgocati i Gjirokastrës. Kur e pyeta atë se përse paramithotët nuk reagonin në shqip, ai duke vënë buzën në gaz u shpreh shkurt: “Historia ka bërë punën e saj në këtë vend, por krahas greqishtes të gjithë banorët e Paramithisë kur duan përdorin edhe shqipen”.
Trishtin historik e po aq edhe bashkohor të Paramithisë e hodhëm, e tretëm në ujrat e Aheronit të famshëm. Në Gliqi, rrëzë maleve të Sulit nga ku buron edhe Lumi i zi siç quhej ai nga çamët arritëm pasi lamë pas një sërë fshatrash të Çamërisë qendrore. Pa harruar këtu Logatin, Kuklin, Hojkën, etj, do dëshiroja të rrija ca më gjatë tek Dhrahomija dhe Gardhiqi. Me to shënohet caku i fundit i shtrirjes së elementit mysliman në Çamëri. Edhe në këto fshatra Zerva e shpuri gjakun deri në gju. Në Dhrahomi u arrit deri atje saqë u pushkatua e tëra një familje prej 24 vetësh. Madje yzmeqari grek therri me thikë në grykë të zotin e tij, i cili prej disa vitesh i kishte mbajtur me bukë familjen. Sot në Dhrahomi e Gardhiq nuk egziston as edhe një çam i vetëm mysliman. E sikur të mos mjaftonte të gjitha këto, Gardhiqit i është tjetërsuar edhe emri. Në këtë fshat paradoksi njeh pikun e tij. Gardhiqin, për nder të Napoleon Zervës, kasapit të Çamërisë e quajnë Zervohor, pra fshat i Zervës. Cinizmi nuk njeh kufi.
Në pikën turistike të Aheronit, veç pamjes madhështore që falnin malet e Sulit si dhe kuajt larash me të cilët mund të kalëroje si në shekujt e shkuar më ka mbetur në mendje biseda me një vajzë të re që nuk duhet t’i kishte mbushur të pesëmbëdhjetat. Ishte nga Gliqia dhe quhej Kostandina. Kryente atje rolin e guidës turistike. Kostandina nuk pranoi të fliste shqip me mua. Por kur u morëm vesh në anglisht, ajo mes sinqeritetit rinor u shpreh se jo vetëm fshati i saj Gliqia, por e gjithë zona përreth e fliste në shtëpi shqipen. E pikërisht në të dalë të Gliqisë, atje ku zë fill edhe fusha e Frarit me plot 22 fshatrat ortodoksë shqiptare do niste edhe befasimi ynë më i madh. Kujtojmë se në çamo-fshatrat, hanxhari zervist nuk pati arritur dot. Kjo pasi Megalaideja çdo shqiptar ortodoks e ka konsideruar dhe vazhdon ta konsiderojë edhe sot e kësaj dite si një grek!
Patën lënë në të djathtë fshatin Spathar dhe u gjendëm në Morfat. Në mes të udhës rastisëm Kiço Dhimitrin që megjithëse ishte i shkuar në moshë mbahej për bukuri. Paçka se bënte vapë, ai ecte për gjatë rrugës së fshatit me hapin e një gjashtëdhjetë vjeçari. I thashë Rexhepit ta mbante makinën në këmbët e tij. U përshëndeta shqip me të. M’u përgjegj po shqip buzagaz. E folura e tij nuk dallonte nga e imja. Apo nuk ishte edhe hokatar i madh. Një çast, pasi na tha se kishte tre djem dhe tetë ngonër (nipër e mbesa) u shpreh: Ne more djalë një sua jemi si këtej e po ashtu edhe atej kufirit. Si të thuash, një herë vate dashi nga ne e mbarsi delen tuaj e tjatrën herë erdhi dashi juaj këtej e mbarsi delen tonë. Ja kjo është e gjithë meseleje. Një sua jemi more bir, një sua. Qeshëm, qeshëm vërtet. Ndërkohë Rexhepi kishte dalë nga makina dhe me celularin e tij kishte filluar ta regjistronte bisedën tonë. Në çastin kur xha Kiço po më molloiste për fshatin, pranë nesh frenoi një zetor i ngarkuar plot e për plot me bar. Drejtuesi i mjetit na përshëndeti po në shqip. Ai nuk duhet t’i kishte kapërcyer të dyzetat. Më erdhi e papritur. Ishte e para herë në Çamëri që pa i përshëndetur po na përshëndesnin në shqip. Aq shumë u befasova sa për pak sekonda m’u duk vetja si në Shqipëri. Por nuk ishte e thënë që ajo mrrekulli të zgjaste shumë.
– Eshtë im bir ai, im bir, – më preu meditimin xha Kiço që shtoi. – Eshtë i fundit. Me të pleqëroj u.
U njatjetuam me djalin e Kiços duke uruar që babai i tij si zotni i vërtetë që ishte duhet të jetonte jo më 100, por 100 e 20 vjet. Xha Kiço ja dha sërish gazit, kurse i biri hamolloqeshi lehtë e duke ndezur zetorin u shpreh:
– Ah! Jo 120 vjet jo se janë shumë e nuk ja dalim, nuk e mbajmë dot. Pastaj jua sjellim juve andej.
Pas kësaj duke porositur babanë që të kthehej shpejt në shtëpi se bënte vapë na përshëndeti me dorë e u largua për në punën e tij. Kurse xha Kiço tha:
– I kam të mirë djeltë u. Vërteta i kam të mirë. Ky i fundit më ka tri ngonër (nipër e mbesa), dy djem e një vashës. Kurse dy më të mëdhenjtë kanë pesë gjithsej.
– Të të rrojnë e ti kesh me jetë zotrote! – uruam në një gojë si unë e Rexhepi e po ashtu edhe Mirela e Halideja nga brenda makinës.
Para se të ndaheshim me xha Kiçon e pieta:
– Po Shqipërinë a e doni ju more xha Kiço?
– Po si nuk e duam, – përsëriti ai duke shtuar. – Të thashë edhe qeparazi. Ne një jemi si këtej e po ashtu edhe andej kufirit…
Po më emociononte ky njeri. Me Kiço Dhimitrin u ndava duke u përqafur vëllazërisht. Natyrisht e urova edhe një herë me zemër që të jetonte jo 100, por 100 e 20 vjeç.
Atij i ndrinë sytë e kaltër dhe pasi drodhi një herë mustaqet e bardha na përshëndeti miqësisht me dorë. Në të dalë të Morfatit, vumë re se anës udhës, dy klube qenë mbushur plot me burra në moshën e xha Kiços që pinin kafe e llafoseshin me njëri tjatrin njësoj si në Shqipëri. Më ngërtheu përsëri meditimi. Dy tri ditë më parë, Kristo Frashëri, historiani ynë i shquar kishte polimizuar rreptë me Elefteria Mandian, një të ashtuquajtur historinë greke që merrej me Camërinë. Librin e saj për çamët myslimanë e pata lexuar edhe unë para pak kohe. Në shënimet e saj ajo e kishte nxirë historinë e tyre. Ndërkohë që Napoleon Zervën e nxirrte gati hero, çamërit i shihte si kriminelë. Mirë që nuk kishte cilësuar si të tillë, si bashkëpunëtorë të italianëve dhe gjermanëve dhe pleqtë ulokë si dhe foshnjet që kaluan kufirin shqiptaro-shqiptar në verën e vitin 1944 nëpër djepe! Ndërsa për çamët ortodoksë të Frarit e të gjithë Çamërisë nga Filati e deri në Prevezë ajo nuk thoshte as edhe një fjalë e vetme. Për yzmeqarët apo yzmeqaret e reja të Megalaidesë, elementi shqiptar ortodoks, paçka se dominon fuqishëm në të gjithë Çamërinë nuk duhet të bëhet fjalë, nuk duhet të shkruhet as edhe një rrjesht! Përkundrazi, për të nuk duhet të ketë asnjë shenjë, madje ai nuk duhet të egzistojë e të njihet kurrsesi. Për të nuk duhet të ketë as shkolla në gjuhën shqipe, as gazeta e as radio amtare! Kjo shtresë popullsie duhet të mbahet e fshehur, e padukshme deri në asimilimin e saj të plotë. Ndërkohë që nëpër fshatrat e minoritetit grek në Shqipëri dhe për një fëmijë të vetëm tundet Europa, pasi ai duhet të ketë patjetër një mësues mbi kokë për të mësuar greqishten!
Për në Pargë na duhej t’i shmangeshim fushës së Frarit dhe të mirrnim të përpjetën që të shpinte drejt detit. Për fat të keq shmangëm edhe fshatin e madh të Kanalit, ku si në Morfat e gjetiu në fushën e Frarit mbi të gjitha flitej shqip. Këtë e kisha përjetuar vetë 15 vite të shkuara, kur në një klub një djalosh i ri, pa vënë ende brisk në faqe më kishte shërbyer një kafe duke më folur vetëm shqip. Veç pika kulmante e udhëtimit tonë do mbetet fshati Psakë fill pas Morfatit. Tek ula dritaren i fola gjene një të moshuare. E pyeta sa kohë na duhej për të arritur në Pargë. Por ajo nuk reagoi. Po më përsëritej gjene rasti i stacionit të autobuzit pranë Paramithisë, kur një zonjë sado që reagonte me plot mirësi nuk po më përgjigjej në shqip. Prej syve, prej vështrimit të saj e ndjeja se ajo e fliste shqipen, por nuk donte të shprehej. U detyrova t’i lija menjanë pyetjet rreth udhës që do na shpinte në Pargë dhe u përpoqa të bëhesha më i afërt me të. E pyeta se sa bilë e bila kishte e po ashtu edhe me sa ngonër qe. Këtu e moshuara nuk u mbajt më dhe shpërtheu në një shqipe të pastër duke na habitur të gjithëve e duke më treguar se kishte dy vashëza dhe gjashtë ngonër. Kur e pyeta për të shoqin më tha se nuk jetonte më. E ngushëllova duke i uruar që ajo vetë të kishte një jetë të gjatë e të lumtur. Vura re se u gëzua. Më falenderoi buzagaz. Kur u ndamë edhe ajo më uroi mua si dhe familjen time. I lumturuar prej këtij komunikimi zgjata duart jashtë dhe e ftova të moshuarën ta përqafoja, ta nagalasja. Ajo shpërtheu në të qeshura duke u tërhequr si e turpëruar pas. Qesha edhe unë. Qeshën të gjithë me shpirt në makinë. Pas kësaj bëmë drejt Pargës.
Megjithësë e kisha parë edhe tjetër herë, Parga këtë rrallë nuk më tërhoqi, nuk më pëlqeu dhe aq. M’u duk e mbledhur, e ngjeshur, me rrugë tepër të ngushta, ku nëse do gaboje me makinë, do e kishe tepër të vështirë për të gjetur një udhë të lirë, apo për t’u kthyer prapa. Pastaj edhe kalaja këtë herë m’u duk më e rënuar, e pa mirëmbajtur. Ndoshta kjo ndjesi më vinte për shkak të një shije të hidhur që më patën lënë në shpirt muret e saj. Në atë kala, përgjatë genocidit zervist janë vrarë e prerë afro 50 çamë që pasi pushkatoheshin hidheshin prej mureve në det. Ndofta kjo ndjesi ftohje ndaj Pargës më vinte edhe nga fakti se dy ditë më parë kisha qënë në Ulqin, në panairini 15-të librit që mbahet çdo fund korriku dhe fillim gushti atje. Në krahasim me Pargën, Ulqini për mua mbetet një qytet i adhuruar. Kjo jo vetëm sepse në të shqipja buis kudo, por sepse ka hapësirë e frymëmarrje më të gjërë. Pa përmendur pastaj këtu kalanë e qytetit. Ajo mbetet ndër kështjellat e banuara më tërheqëse në të gjithë Ballkanin e më gjerë. Në Pargë më tërhoqi vëmendjen edhe diçka tjetër. Kur po drekonim në një restorant modern në periferi të saj, veç çmimeve tepër të kripura më bëri përshtypje kjo gjë. Në një gji deti poshtë nesh (i bukur) soditja vëmendshëm dhe mezi po arrija të shquaja dy apo tri koka njerzish që notonin në det. Bregu i rërës gjithashtu qe i boshatisur. Ndërkohë që plazhet e Ulqinit apo të Shqipërisë nuk kanë vend ku mund të hedhësh as kokrrën e mollës. Me siguri kjo gjendje në plazhet e Çamërisë mbetet tregues tipik i krizës së rëndë që ka perfshirë jo vetëm ekonominë, por edhe turizmin e Greqisë.
Nuk kishim bërë as gjysmën e rrugës për drejt Prevezës, kur buzë udhës që të shpinte në fshatrat shqiptare të Lucës do na ndodhte një tjetër e papritur. Nga trotuari na pret udhën e na bën shenjë që të ndalonim një burrë shtatshkurtër, i plotë, i thinjur që me një shqipe të pastër pyet:
– Mos jeni ju ata katër djemtë shqiptarë që do të vini e të pushoni në tavernën time?
Ne mbetëm të habitur. Por edhe njeriut në fjalë sikur i ra, ju pre entuziazmi. Ne vërtet ishim katër persona në makinë, por asnjëri prej nesh nuk ishte më djalosh i ri e aq më tepër që me vete ne kishim edhe zonjat tona. Sidoqoftë, i panjohuri ynë nuk e lëshoi vehten, por tër gjallëri u shpreh se ishte xhaxhai i Pirro Dhimës nga Himara. Ne që të katërt në makinë mbetëm. Nuk ka shqiptarë në planet që të mos njohë gjakprishurin Pirro Dhima. Atë e rriti mëma Shqipëri dhe frytet si kampion bote në peshëngritje ja voli Greqia. Për here të parë nuk më bënë këmbët të dilja nga makina. I bëra shenjë Rexhepit për të ndezur makinën dhe si për të mos dalur bosh me të e pyeta. Të gjitha fshatrat fqinje të Lucës e flasin shqipen njësoj si ju?
– Po, po. Po, po – përsëriti dy herë xhaxhai i bukëshkalit Pirro Dhima që duke mos na i vënë më veshin ne u shmang në trotuar duke ndjekur çdo makinë e duke i bërë sytë katër për të pikasur katër djemtë shqiptarë që priste të vinin për të pushuar në tavernën e tij.
Në Prevezë arritëm pasdreke. Por nuk qëndruam gjatë. I rramë qark qytetit duke qëndruar më shumë tek kalaja e saj. Ndryshe nga ajo e Pargës ishte vërtet e bukur, me mure të lartë dhe të ruajtur mirë. Edhe në Prevezë, elementi ortodoks shqiptar, i cili edhe sot e kësaj dite e dominon qytetin i ka shpëtuar hanxharit të Napolon Zervës. Lagjen e Kallamishtes, që banohet krejtësisht nga shqiptarët e kaluam me marsh të ulët. Veçse edhe bregdeti i shtrirë i Prevezës u shfaq pothuajse i zbrazët nga turistët. Monotonia e kësaj lëvizje na u daravit gjatë vizitës që bëmë në qytetitn antik të Nikopojës. U habita, u befasova me të. Mure të tillë të lartë e të gjerë nuk kisha parë asnjëherë. Mbi dhjetë metroshër. Qenë me të vërtetë madhështorë. Ndërkohë, kur morrëm rrugë drejt Janinës për të vizituar Dodonën mitike mbetëm përsëri gojë hapur. Karshi nesh, në faqen ballore të një kodrine na u shfaq amfiteatri i Nikopojës. Çfarë mund të thoja për të? Çfarë mund të shtoja tjetër?! Natyrisht, për nga fama dhe rëndësia, ai s’mund të krahasohet me amfiteatrin e Dodonës. Por për vetë pozicionin që kishte, për lartësinë, bardhësinë, hijeshin e tij të veçantë, amfiteatri i Nikopojës në goditjen e tij të parë të jipte idenë, të bënte të përjetojë për pak çaste atë botë magjike e të pakthyeshme të antikitetit të artë.
Në Dodonë, rrëzë malit Tomorros, emri i të cilit gjen zbërthim vetëm mes gjuhës shqipe (të mirët, të urtët) u përhumba, u mahnita krejt. E ndjeja thellë në shpirt, e ndjeja në çdo qelizë të trupit se në këtë vend të shenjtë ndodhej vetë tharmi i popullit tim. Unë dija, e kisha mësuar qysh në rini prej babait tim Sejdi Kondit, se në Dodonën Pellazgjike, në djepin e parë të qytetërimit, në të parin vend të shenjtë të njerëzimit, ku orakulli la porosi që të ngrihej tempulli i Zeusit gjendeshin rrënjët e thella, mijëra vjeçare, parahelene të popullit tim. Hyjnitë që nderoheshin mbeteshin dielli, qielli, toka, uji. Jo më kot shqiptarët edhe sot e këaj dite, njësoj si të parët e tyre vazhdojnë të betohen si në kohët pagane me shprehje të tilla si “për tokë e për qiell”, “për hënë e për diell”, etj, etj. U larguan nga Dodona duke marrë me vete me dhjetra e qindra fotografi të bëra sa para amfiteatrit vigan, sa para tempullin të shenjtë të Zeusit fuqiplotë, sa para tempullit të Afërditës, para stadiumit. Rikthimi në Çamëri mbetet i mrekullueshëm. Ju lutëm për këtë dhe tempullit të Zeusit. /Bota Sot/
